W ogrodzie pamięci Joanna Olczak-Ronikier

Nazwisko autorki znane mi było dotąd wyłącznie z pojawiającej się na blogach entuzjastycznej recenzji biografii  Korczaka. Kiedy w bibliotece zobaczyłam książkę zatytułowaną "W ogrodzie pamięci" nie mogłam się jej oprzeć. "Ogród pamięci" – jak to pięknie brzmi, jak powiew wiosny na zapomnianej i dawno nie odwiedzanej polanie. Pamięć to paradoksalnie jedna z najtrwalszych rzeczy na świecie. Cóż innego zostaje po tych, co odeszli, co pozostanie po nas? Żyjemy tak długo, jak długo istnieją ludzie, którzy nas pamiętają.

Autorka z zakamarków pamięci, posiłkując się zachowaną w szczątkowej formie dokumentacją, starymi fotografiami, spisanymi wspomnieniami babki (Janiny Mortkowicz) i matki (Hanny Mortkowicz - Olczakowej), a także rozmowami z żyjącymi, a rozsianymi po całym świecie członkami rodziny przywołuje cienie przeszłości.

Zaczęłam lekturę i zatraciłam się w niej. „W ogrodzie pamięci” to historia kilku pokoleń przodków pani Joanny, począwszy od urodzonego na początku XIX wieku praktycznego protoplasty rodu; rabina Lazara Horowitza; poprzez jego niezaradnego życiowo syna, filozofa Gustawa aż po kilka pokoleń jego dzieci, wnuków, prawnuków do czasów nam współczesnych. Historia rodziny jest niezwykła, losy jej bohaterów mogłyby z pewnością posłużyć za niejeden scenariusz filmowy. Jest tu i wielka historia, stawiająca przed trudnymi wyborami (rewolucje, wojny, przewroty, zamachy), jest cała plejada fantastycznych postaci, są podróże – czasami będące koniecznością, a nie wyborem, (Zakopane, Kraków, Ustka, Paryż, Wiedeń, Bruksela, Baden Baden, Berlin, Gandawa, Zurych, Rosja, Japonia i wiele innych miejsc), są nazwiska znane z kart historii (od polityków; Lenin, Stalin, Piłsudski, Narutowicz, Dzierżyński, Anders, Nowak-Jeziorański, Wieniawa - Długoszewski do pisarzy; Żeromski Stefan, Dąbrowska Maria, Asnyk Adam, Kuncewiczowa Maria, Lechoń Jan). A wymieniłam zaledwie małą ich cząstkę.

Historię rodu rozpoczął niezaradny filozof Gustaw Horowitz (pradziadek autorki), który; 

W przyziemne, prozaiczne życie warszawskiej kupieckiej rodziny wniósł tęsknotę do czegoś więcej niż tylko wygodny byt. Następne pokolenia zawdzięczały mu trudny czasem do zniesienia niepokój, ale także przeświadczenie, że dzięki sztuce i literaturze można łatwiej znieść życie. To niemało.
Była to spuścizna, która pozwoliła pokoleniom Horowitzów przetrwać ciężkie lata niewoli, trudy I wojny światowej, niepokoje dwudziestolecia i hekatombę II wojny światowej.

Pozostała z dziewięciorgiem dzieci wdowa po Gustawie Julia Horowitz ...

przestała przestrzegać przepisów religijnych i nie wymagała tego od dzieci. Jakby obraziła się na Boga za to, że nie chciał go [Gustawa] ocalić.

Babka autorki Janina pisała w swoich wspomnieniach, iż po śmierci ojca ich dom nie różnił się niczym od innych polskich domów, co autorka skomentowała: 

Poniżej zdjęcie Janiny i Jakuba Mortkiewiczów (dziadków autorki)- źródło zdjęcia 

Skraca i upraszcza trudny proces asymilacji. Bo przecież, zachowawszy wyznanie mojżeszowe, zachowano także podstawowe tradycyjne obyczaje: bracia obchodzili bar micwę, ślubów udzielał rabin, bliskich grzebano na żydowskim  cmentarzu. Owszem, dzieci mówiły po polsku, nie znały jidysz, chodziły do polskich szkół i czytały polską literaturę, ale żyły dalej w kręgu ludzi pochodzenia żydowskiego.

Przedstawieni na kartach powieści bohaterowie budzą różne uczucia, od sympatii, po niechęć. Socjalistyczne, a później komunistyczne poglądy Maksymiliana Horowitza (Henryka Waleckiego), czy jego siostry Kamili Kancewicz wydają się niezrozumiałe. Ale zawsze członkom tej rodziny przyświecała jedna wcielana przez prababkę Julię swoim dziewięciorgu dzieciom dewiza; uczciwość, pracowitość, dyscyplina i wytrwałość.

W duszach tych przybyszy z innego świata, garnących się do polskości musiał panować spory zamęt. Trzeba było zmobilizować całą energię życiową - dziedzictwo matki by znaleźć dla siebie miejsce w życiu, nie tracąc przy tym wewnętrznej kultury ojca, jego wrażliwości i dobrego wychowania. Iść naprzód, nie rozpychając się łokciami i nie tratując nikogo po drodze. Być dumnym ze swoich osiągnięć, nie myląc dumy z pychą. Walczyć z poczuciem niższości, nie wpadając w arogancję. Nie pozwalać, by gorycz zamieniała się w rozgoryczenie. Dbać o ludzką sympatię bez służalczości i obłudy. Najogólniej rzecz biorąc, budować wewnętrzną zgodę na swój los, nie opuszczając rąk i zachowując godność. Brzmi to wszystko szalenie patetycznie. Ale też traktowano wtedy życie bardzo poważnie.”

Losy tej rodziny były naprawdę niezwykłe. Historie opowiedziane przez autorkę są tak nieprawdopodobne, że ich autorem mogło być jedynie życie; człowiek nie mógłby czegoś podobnego wymyślić. Te aresztowania, więzienia, ucieczki, kryjówki, podróże są niezwykłe, a jednak to wszystko się zdarzyło. Z jednej strony jest tu fatalizm towarzyszący życiu Maksymiliana Horowitza, z drugiej strony jest tu historyczny cud, na który wskazuje jeden z krewnych autorki podczas rodzinnego spotkania. 

Wydaje się cudem, że po dwóch wojnach światowych, po tylu historycznych i życiowych kataklizmach spośród dziewięciorga ich [Julii i Gustawa] dzieci aż pięcioro ma swoich przedstawicieli przy tym stole.

To naprawdę cud, że tylu członkom tej ogromnej, wielopokoleniowej rodziny udało się przeżyć wojnę, mimo, iż niebezpieczeństwo czaiło się nie tylko ze strony okupanta, nie tylko ze strony "bratniego sojusznika", ale także ze strony „życzliwych” Polaków.

Jestem pod wrażeniem nie tylko opowiedzianej historii ale i sposobu jej przedstawienia. Prosty język z dziennikarską dokładnością snuje historię niemal każdego z członków rodu, bo każdemu należy się pamięć. A snuje ją w taki sposób, że trudno się od książki oderwać. Nie mam odwagi pokusić się o streszczenie losów choćby jednego z bohaterów opowieści, bo podobnie, jak autorka uważam, że każdy z nich zasługuje na pamięć i każdy jest niezwykły.

Ta powieść to także piękny obraz Warszawy na przestrzeni wieków połączony ze wspaniałym opisem życia codziennego jej mieszkańców.

I to co jeszcze mnie urzeka to obiektywizm, autorka nie wysuwa do nikogo pretensji i żalów, nikogo nie rozlicza z przeszłości, nie staje po żadnej ze stron, przedstawia tylko i aż rzetelny obraz zdarzeń. Nie osądza przodków, którzy w pewnym momencie zdecydowali się na oderwanie od własnych korzeni;
 

Trudno sobie dziś wyobrazić, jak bolesny był ten proces odrywania się od swoich korzeni. Ile upokorzeń trzeba było znieść na drodze ku polskości. Ile w tej wspinaczce na szczyt lodowej góry trzeba było popełnić zdrad, nielojalności, większych i mniejszych uchybień wobec opuszczonych. Ileż tam musiało się kłębić kompleksów, uprzedzeń, żali.

Nie osądza rodaków, którzy nie zawsze postępowali godnie i uczciwie. Opisuje to w liście do ojca walczący w RAF polski lotnik, kuzyn autorki;

Dziś po roku systematycznego mordu (…) społeczeństwo żydowskie w Polsce przestało właściwie istnieć? Jak na tę bezprzykładną zbrodnię z rąk wspólnego wroga zareagował naród polski? Moi koledzy w lotnictwie i w armii byli albo obojętni albo otwarcie się cieszyli. Przez całe tygodnie widziałem chłopców uśmiechających się pogardliwie na widok nagłówków „Dziennika Polskiego” o mordach Żydów. Nie chcieli kupować „Dziennika”, bo ciągle tylko o tych Żydach.

Ona tylko przywołuje duchy przodków;
 

Przywołałam Cienie, odpowiedzieli mi Żywi. I tak odnaleźliśmy się znowu w ogrodzie pamięci.

  

Zapamiętam Maksymiliana, który choć błądził, pozostał uczciwym człowiekiem, postępową, samodzielną i odważną Kamilę, która dzięki swojemu uporowi zdobyła wykształcenie, Janinę (kolejną z serii niezwykłych, silnych kobiet w tej rodzinie), dzięki której przetrwało założone przez jej męża Jakuba Mortkowicza wydawnictwo (w którym wydawano m.in. Dąbrowską, Tuwima, Żeromskiego, Staffa, Korczaka, Nietzschego), Ryszarda Bychowskiego, kolegę Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, lotnika RAF-u, który nie chciał spokojnie przeczekać wojny za oceanem.

Moja ocena – 6/6

Pani Joanna była też współzałożycielką Piwnicy pod Baranami oraz
scenarzystką serialu "Z biegiem lat, z biegiem dni".