Boy Żeleński Błazen-wielki mąż Józefa Hena

Boya znałam przede wszystkim, jako świetnego tłumacza literatury francuskiej. I choć czytałam w jego tłumaczeniu i Balzaka i Maupassanta to pokochałam go dopiero czytając W poszukiwaniu straconego czasu Prousta. Choć sama nie byłam w stanie docenić tłumaczenia, mam świadomość, iż to jego przekładowi autor zawdzięcza, iż jest nie tylko strawny dla polskiego czytelnika, ale też u wielu budzi niekłamany zachwyt. Z napisanych przez Boya książek czytałam jedynie mało reprezentatywną dla jego twórczości Marysieńkę Sobieską. 

Józefa Hena miałam okazję poznać jako autora wspaniałej książki Nie boję się bezsennych nocy i nieco nudnawych Królewskich snów.

Błazen - wielki mąż przybliża Tadeusza Żeleńskiego - tłumacza, krytyka, lekarza, społecznika, satyryka, estetę, twórcę, przybliża też rys historyczny i obyczajowy przełomu wieków. 

Nazwanie się błaznem to dla Boya nie kokieteria, a wyraz dużego dystansu do własnej osoby. Uczyłem się dobrze. Ale miałem jedną właściwość, która mi została; byłem błaznem. Muszę powiedzieć, że cieszyłem się u profesorów dużą bezkarnością, podobną do tej, jakiej zażywają błazny na dworach królów str. 48.

Jestem niepoprawnym błaznem i marzycielem pisał oceniając jedną ze sztuk teatralnych (str. 177). 

Podoba mi się humor Boya, który niemal każdą poważną kwestię potrafi okrasić uśmiechem. 

Podnoszenie godności człowieka, godności wszelkiej pracy, a nie poniżanie jej sztucznymi różnicami… Jeden będzie specem od bakteriologii, drugi od malarstwa pokojowego, inny od zakładania dzwonków elektrycznych, inny od filozofii… to kwestia ich talentów, ochoty i wyboru. Ale nie ma miejsca na żadne przepaści społeczne. Światła, szacunku, chleba i mydła dla wszystkich. A z reszty można się uśmiać. (str.51)

Od najmłodszych lat pochłaniał książki, czytał Fredrę, Słowackiego, Dumasa, w oryginale Heinego, był zapalonym szekspirologiem, czytał Dostojewskiego i literaturę skandynawską. 

Po lekturze powieści francuskich –trzynastoletni smarkacz-umazane ręce i podarte spodenki- w wyobraźni mieszkałem w wykwintnych garsonierach „światowców” i w marzeniach okrywałem pocałunkami gorące i smukłe ciała czarodziejskich mężatek, które po godzinie rozkoszy wymykały się dyskretnie, zostawiając za sobą smugę perfum… odkładałem książkę z wypiekami, z daremną czułością w duszy (str.44). Jakże to odmienne od Sienkiewiczowskich marzeń o polach bitewnych i bohaterskich czynach. 

W wieku młodzieńczym zaczytywał się w skrajnie pesymistycznych dziełach Dostojewskiego i Schopenhauera oraz w mrocznej literaturze skandynawskiej, co skomentował później Od tego czasu… poznałem kilka miłych kobiet i kilkanaście ładnych książek, nie łudzę się jednak, abym szczególnie zmądrzał, ale nauczyłem się bodaj rozumieć, że prawdziwą mądrością życia może być uśmiech, a zgrzyt może być tylko jego pół i ćwierć-mądrością. Str. 45 Może to niezbyt mądre porównanie, ale przypomina mi wypisz wymaluj słowa Ani z Zielonego Wzgórza, która po skończeniu uniwersytetu mówiła, nauczono nas tej prawdy… że humor jest najwspanialszym bogactwem życia. Śmiać się ze swoich omyłek, czerpiąc z nich jednocześnie naukę. Trudności życiowe obracać w żart, ale starać się przezwyciężać je. 

Uwielbiał teatr. Chodzenie do teatru było wówczas nagrodą za dobre sprawowanie, a karą za złe jego zakaz. 

Ta miłość do teatru zaowocuje po latach, kiedy Żeleński zostanie krytykiem teatralnym. 

Przez dom rodzinny i domy znajomych przewinęło się wiele znanych postaci ówczesnej sceny kulturalnej; od Kazimierza Tetmajera, Oskara Kolberga, Władysława Mickiewicza, Aleksandra Gierymskiego, Jacka Malczewskiego, Leona Wyczółkowskiego, Jana Stanisławskiego, Feliksa Jasieńskiego po Stanisława Wyspiańskiego. 

Tadeusz Żeleński pojął za żonę Zofię Pareńską, którą Wyspiański uwiecznił najpierw w Weselu potem w przepięknym obrazie Macierzyństwo. I mimo rozlicznych miłostek i romansów (najbardziej brzemienne w skutkach zakończone podpisaniem cyrografu lekarza wojskowego na lat sześć było uczucie do żony Przybyszewskiego-Dagny) stanowili z żoną dobraną parę aż do śmierci.

Satyryczny talent Boya objawił się w pełnej krasie podczas współpracy z kabaretem Zielony Balonik. Pisał o tym, co go śmieszyło. Składałem piosenki i wiersze w wesołości ducha, bez myśli o druku… Ani mu w głowie było „chłostać biczem satyry”. Błaznował. A co go śmieszyło? Otóż to, co było karykaturą normalnego życia. Co nad tym życiem ciążyło i gniotło je. (str. 104) Tutaj po raz pierwszy występuje w obronie kobiet, ich prawa do miłości i godności, tu wyśmiewa stawianą na piedestał krakowską matronę. 

Ty, co z głębin swej kanapy

Wychylając kibić tłustą

Brzydkie swe nadstawiasz łapy

Przerażonym naszym ustom…

...

Za co stwór podeszły wiekiem

Co kobietą być już przestał,

A nigdy nie był człowiekiem

Windujemy na piedestał?

Str.106-107

Tłumacząc zaprzeczał tezie, iż przekłady są jak kobiety, albo wierne i brzydkie, albo piękne i niewierne. Chyba najlepiej (na ile znam jego prace) oddaje to tłumaczenie Prousta, nie do końca wierne, a jakże piękne. Lubił prowokować. Tłumacząc Żywoty pań swowolnych Bramtome`a w bogobojnym (dulszczyźnianym) Krakowie wiedział, iż wywoła zgorszenie. Gorszenie matrony krakowskiej zawsze należało… do jego ulubionych zajęć. Pielęgnowałem mit – zepsutego człowieka. (str. 131)                     W przedmowie do Rabelais napisze;

I nic nie pragnę, jeno byście zdrowo

Chcieli swym kuprem uczcić co najraniej

Me wdzięczne chuci

Jako recenzent teatralny nieraz naraża się autorom dzieł, nie oszczędzając nawet przyjaciół. Piętnuje patos, megalomanię, sztuczność, obłudę. Najbardziej ceni sobie szczerość, zastrzegając jednocześnie, iż nie ma monopolu na rację. Pisanie o teatrze jest dla mnie jedynie miłym wytchnieniem po innej pracy, której oddałem się cały. Na wiedzy teatralnej, w ścisłym tego słowa znaczeniu się nie znam… (str.189) W teatrze czuje się bardziej widzem, niż krytykiem. Wychodzi z niego zawsze bardziej zamyślony nad życiem, niż nad teatrem. (str.190). 

Nie przysporzyły mu sympatii liberalne poglądy, pisanie o antykoncepcji, aborcji, edukacji seksualnej (Boy sygnalizował odkrycie kalendarzyka [..] wbrew potwarcom nigdy nie propagował przerywania ciąży, które uważał za własną, dramatyczną właściwie decyzję kobiety (str. 263)), krytyka kościoła (kiedy rozważa przyczyny „błędów i wypaczeń” kleru wobec zwykłego życia, widzi je w celibacie. Przecież większość księży- to mężczyźni, jak inni” I taki mężczyzna „skazany jest przez całe życie na sytuacje nieprawidłowe” i ktoś taki, chce gwałtem być dyktatorem w sferze, która absolutnie przekracza jego kompetencję!. (str. 266), a także szarganie narodowych świętości (odbrązawianie Mickiewicza i Fredry, czy krytyka Sienkiewicza). Mierziła go obłuda i zakłamanie. 

To wszystko spowodowało, iż mimo sławy, jaką się cieszył, zyskał także liczne grono oponentów; atakują go wszyscy, którzy czują się dotknięci, prawica, kościół, konserwatyści, pisarze, którym nie podobały się recenzje sztuk, a najbardziej Karol Irzykowski w Beniaminku. 

A jednak wiele jego myśli pozostaje aktualne i dziasiaj, jak choćby ta poniższa (cytat z Piekła kobiet)

Uczynić biedną dziewczynę matką, pozbawić ją pracy dlatego, bo się spodziewa macierzyństwa, kopnąć ją z pogardą, zrzucić na nią cały ciężar błędu i jego skutków, i zagrozić jej latami więzienia, jeżeli, oszalała rozpaczą, chce się od tego zbyt ciężkiego na jej siły brzemienia uwolnić — oto filozofia praw, które, aż nadto znać, były przez mężczyzn pisane! Głosić wzniosłe teorie o „prawie płodu do życia”, znów grozić matce więzieniem w imię praw tego płodu, ale równocześnie nie troszczyć się o to, aby nosicielka tego płodu miała co do ust włożyć… I rzecz szczególna, ten sam płód, nad którym trzęsą się ustawodawcy, póki jest w łonie matki, w godzinę po urodzeniu traci wszelkie prawa do opieki prawnej, może zginąć pod mostem z zimna, gdy matka — którą jej „święte” macierzyństwo czyni nieraz wyrzutkiem społeczeństwa — nie ma dachu nad głową. 

Co do samej biografii to poza licznymi zaletami w postaci przybliżenia czytelnikom postaci wielkiego człowieka, sporą ilością cytatów z Boya, pomimo widocznej sympatii do bohatera, co nie przeszkadzało autorowi pisać zarówno o wielkości, jak i o małostkach człowieka (zamiłowanie do hazardu, skłonność do romansów) - raził mnie w niej pewien chaos. Biografia nie musi być pisana w układzie chronologicznym, ale w tym przypadku jej brak przeszkadzał w czytaniu. 

Poza tym Hen sporo uwagi poświęca recenzjom sztuk teatralnych, których tytuły nic mi nie mówiły. Jak pisze autor, mimo, iż dotyczyły one osób, których po latach nikt nie pamięta to miały wymiar uniwersalny, jako komentarz do rzeczywistości, w której żył i tworzył Boy. Muszę jednak przyznać, iż było to nieco nużące. 

Mimo tych drobnych uwag postać Boya jest na tyle ciekawa, że warto się z nią zapoznać, jeśli nie poprzez biografię, to choćby poprzez jego dzieła.

Książkę przeczytałam w ramach stosikowego losowania u Anny.

Znalazłam tu wiele interesujących cytatów i informacji i posłużą one do sporządzenie kilku wpisów.