Bez ramiączka John Sargent i upadek Madame X Deborah Davis

Zafascynowana czarną suknią z obrazu Johna Sargenta producentka filmowa Deborah Davis poszukując informacji na temat malarza i jego modelki napisała książkę Bez ramiączka John Sargent i upadek Madame X.

Po raz kolejny (nie wiem, już który, na pewno nie ostatni) muszę się przyznać do niewiedzy. Nie słyszałam nazwiska malarza wcześniej, a nawet jeśli słyszałam to nie łączyłam osoby z malarstwem. 

Urodzony we Florencji, zmarły w Londynie, z pochodzenia Amerykanin rozpoczął swą karierę we Francji i to tam osiągnął sukces. Tam też o mało nie skończyła się jego przygoda z malowaniem.  Nauki pobierał u Charlesa Emille1a Duranda, a także u Leona Bonnata. Uczęszczał do Ecole des Beaux-Arts (wyższej szkoły sztuk pięknych w Paryżu). 

W czasie kiedy malarstwo akademickie ścierało się z nowatorskim, reprezentowanym najpierw przez realistów, a potem impresjonistów Sargent musiał dokonać wyboru sposobu malowania. 

… kiedy Sargent chłonął nowe poglądy dotyczące koloru i ruchu, dowiadywał się, że sztuka jest także wielkim interesem. Sam talent rzadko sprawiał, że artysta szybko osiągał sukces. Artysta żyjący w Paryżu w okresie Trzeciej Republiki, musiał mieć wyostrzony instynkt handlowy i dokładny biznes plan. (str. 81). Sargent musiał zarabiać pieniądze, jego rodzina w coraz większym stopniu stawała się od niego uzależniona… Chcąc sprostać tym wymaganiom musiał żądać pokaźnych honorariów. Postanowił zająć się malowaniem portretów. (str. 82)

Malował portrety osób majętnych i znanych. Miał duży talent, dzięki czemu potrafił wydobyć prawdę o osobie, którą malował. Udało mu się zyskać zarówno przychylność klientów, jak i uznanie wśród członków jury Salonu. To sprawiło, iż stał jest artystą modnym i pożądanym.

Podmuch wiatru 

Na paryskich salonach królowała wówczas niejaka Amelie Gautreau, córka emigrantów z Ameryki, wydana za potentata w branży handlu … guanem, znana z intrygującej urody, bogactwa i tego, że jest znana. Dziś nazwalibyśmy ją celebrytką XIX wieku. Uchodziła za niezwykłą piękność i przyciągała spojrzenia. Jej niesamowicie biała skóra była przedmiotem podziwu panów i zazdrości pań. Podejrzewano, iż stosowała białą emalię albo mikro drobinki arszeniku dla uzyskania skóry o odcieniu macicy perłowej. 

I wtedy zrodziła się myśl, aby Sargent namalował jej portret. 

Malarz długo poszukiwał idei. Będąc pod urokiem modelki chciał stworzyć dzieło niepowtarzalne, chciał oddać zarówno piękno, jak i prawdę. Nie było to zadanie łatwe. Amelie nie znosiła pozowania (zwłaszcza, iż musiała długie godziny stać w niezwykle niewygodnej pozycji z lekko odwróconą w tył głową, opierając się jedną ręką o stół). Portret nazwano Portretem Madame X. Sargentowi udało się uchwycić jej klasyczny profil, ujmujące piękno, grację, narcyzm. Amelie jest na tym obrazie typową przedstawicielką belle epoque wyższych sfer; kobietę światową, elegancką, ale zimną i obojętną. 

Madame X była nie tylko portretem kobiety, obraz stanowił odzwierciedlenie całego społeczeństwa. Obraz taki jak ten jest dokumentem. …(str. 192) …jest wizerunkiem kobiety, którą ukształtowała nienaturalna cywilizacja, żywiąca mniejsze upodobanie do świeżych kwiatów, niż do kwiatów buduaru. … Obraz Amelie był naprawdę portretem- i być może oskarżeniem paryskiego społeczeństwa. Jej wizerunek, arogancki i narcystyczny, wyrażał postawę tańca na wulkanie, tak charakterystyczną dla Belle Epoque. (str. 193).

Obraz z domalowanym ramiączkiem

Jednak to nie tak doskonałe oddanie wizerunku sprawiło, iż wystawienie obrazu na Salonie w 1884 roku stało się skandalem. Na portrecie jedno ramiączko mocno wydekoltowanej czarnej sukienki (nawiasem mówiąc przepięknej) osunęło się w dół. Obudziło to zgorszenie, podobne do tego, jakie wcześniej budził obraz Olimpii Maneta. Nagość na obrazach była dopuszczalna, a nawet pożądana, pod warunkiem, iż dotyczyła scen religijnych, mitologicznych, historycznych, alegorii, a modelka nie była osobą znaną i rozpoznawalną. Zapyta się ktoś, jaka nagość, przecież Amelia niczego nie pokazuje poza nagim ramieniem. A jednak. Opuszczone ramiączko wywołało skandal. Sugerowało w opinii krytyków i widzów intymną zażyłość malarza z modelką, nie liczenie się z opinią publiczną. Wyrazem nieprzyzwoitości było ukazywać znaną i szanowaną żonę i matkę w sposób tak wulgarny. Flirt, romans bywały na porządku dziennym, często były tajemnicą poliszynela, ale sugerowanie ich w sposób otwarty było policzkiem wymierzonym społeczeństwu. Z przeanalizowanych przez autorkę dokumentów nie wynika, jakoby między malarzem a modelką doszło do intymnej relacji, ale przekonania są ważniejsze od faktów.  

Profil jest spiczasty, pisał Houssaye (krytyk), „oko mikroskopijne”, usta niezauważalne, kolor biały, szyja muskularna, prawe ramię sprawia wrażenie, jakby nie miało stawu, a dłoń wydaje się pozbawiona kości. Dekolt góry sukni nie styka się z biustem- zdaje się umykać przed jakimkolwiek kontaktem z ciałem (str. 186). Czyli, jakby dziś powiedziała pewna pani - obraz nie tylko był nieprawdziwy, ale i był słaby artystycznie. 

Wychodzono wówczas z założenia, iż sztuki nie należy utożsamiać

Odpoczynek gondolierów

z fotografią, która odzwierciedla rzeczywistość, sztuka ma ją upiększać. 

Obraz stał się powodem wielu karykatur, w których sukienka opadała odsłaniając biust (i nie tylko), wielu niewybrednych wierszyków czy nagonki medialnej. 

Dla malarza cieszącego się dotąd poważaniem był to ogromny szok. Wiele lat zajęło mu odbudowanie utraconej pozycji. Portret Madame X uznany za arcydzieło znajduje się dzisiaj w Metropolitan Museum w Nowym Yorku. 

Kiedy obejrzałam w internecie reprodukcje obrazów malarza zdecydowanie bardziej spodobał mi się portret innej znajomej malarza (Judith Gautier) Podmuch wiatru (czyżby dlatego, iż ona była z kolei muzą Wiktora Hugo), czy portret Doktora Pozzi w jego domu a także impresje - obrazki z podróży do Wenecji. 

A modelka? Jej portret namalowany przez modnego i znanego artystę miał się stać kolejnym sukcesem. Chciała zostać muzą, kusicielką, boginią, umocnić już i tak wysoką pozycję społeczną. Obejrzawszy obraz Amelie była zadowolona. Podobała się sama sobie i już widziała się bohaterką zarówno Salonu jak i salonów. Jednak po skandalu, jaki wywołał zażądała od malarza wycofania obrazu z wystawy. Sargent się nie zgodził, czego potem żałował. 

Amelie Gautreau na długo pozostała w cieniu obrazu, a straconej pozycji nigdy już nie udało się jej odzyskać.

Autorka zgromadziła sporu materiału, aby odtworzyć zarówno życiorysy bohaterów, jak i tło społeczno-obyczajowe. Paryż z końca wieku XIX jest wdzięcznym przedmiotem opisu i sam w sobie stanowi niezwykle interesujący obraz. Dlatego, nawet, jeśli podane w książce fakty nie są niczym odkrywczym, czyta się je z ciekawością. Ja w każdym razie mogę bez końca czytać o przebudowie miasta przez barona Haussmanna, o narodzinach handlu, o paryskich modnisiach, o początkach metropolii czy o mekce artystów.

Życiorysy głównych bohaterów opowieści są tak bogate i interesujące, iż mogłyby stać się osnową dla fascynującej opowieści. Wydaje mi się, iż autorce zabrakło pomysłu, albo umiejętności, jak wykorzystać zebrany materiał i jaką przyjąć konwencję. Jest dużo ciekawostek, dużo informacji, historia bohaterów momentami gubi się w historii innych osób lub opisie obyczajów. Powstał collage; połączenie faktów, myśli, zdarzeń, obyczajów, bez myśl przewodniej. Nawet trudno mi zakwalifikować książkę do jednego gatunku literackiego; nazwanie jej romansem byłoby krzywdzące, nazwanie biografią czy dokumentem nieuprawnione. A jednak zaliczę do biografii. Z zebranego materiału można by stworzyć nie jedną, ale kilka świetnych opowieści. 

Ze względu jednak na dużą wartość dokumentalno-poznawczą uważam lekturę za godną polecenia.    

Przeczytałam zainspirowana przez nemeni autorkę nieczynnego od dawna bloga Notatnik bibliofilki.