Co czytała Maria Dąbrowska - część 2

Pisarka czytała tak wiele, że nawet krótkie przytoczenie fragmentów jej refleksji jest niezwykle obszerne. Wybieram zatem te fragmenty, które w mojej ocenie są najciekawsze. Poniższe fragmenty wynotowałam z tomu drugiego Dzienników.
Maria Dąbrowska w latach 1933 - 1945 zdecydowanie większą wagę przykłada do opisu koncertów i przedstawień teatralnych, w których uczestniczyła. Bardzo emocjonalnie pisze o muzyce, która zajmowała w jej życiu dużą rolę. W 1948 r. po którymś z koncertów napisze, że dopiero teraz uwierzyło, że życie zaczęło się na nowo toczyć zwykłym torem. Ale nie mogło i tutaj zabraknąć choćby krótkich refleksji na temat lektury. Często swe zdanie na temat dzieła wyraża podczas refleksji związanej z teatralną adaptacją oraz z aktualną sytuacją polityczną.
..byłam na Weselu - akurat w dzień stracenia (…) dwóch chłopców ukraińskich. Patrzyłam na tę sztukę potwornie zresztą odegraną, jak na koszmar i myślałam: - Czegóż ten Janek tak rozpacza, że ostał mu się jeno sznur. Przecież nie złoty róg, a sznur właśnie okazał się bardzo dla chwały i wielkości państwa polskiego potrzebny”. Sznur szubieniczy i kat nigdy jeszcze nie były do tego stopnia symbolami państwa polskiego, co przy rządzie, którego twórcy byli kiedyś sami wieszani za takie same rzeczy, za jakie dziś wieszają- żyjąc sami w zbytku, oglądani co dzień przez ciekawych na dansingu w Adrii, niby klatka z małpami. Moral insinity.(5.1.33)
- gorzkie to słowa, ale cóż się dziwić, polityka sprowadza zawsze do parteru i wszelkie wzniosłe uczucia wydają się śmieszne w konfrontacji z otaczającą rzeczywistością. Bo ...dopiero, kiedy się zna jakąś sprawę, można zauważyć, do jakiego stopnia rząd hamuje wszelkie pulsowanie życia społecznego. To się fatalnie zemści. Jedyna wiara to wiara w samorzutną organizacyjna i witalną siłę społeczeństwa, które żyje i rozwija się pomimo szaleństwa ustaw, rozporządzeń i tego całego zamieszania, które wszędzie na świecie pociąga za sobą element władzy. (6.10.33)
I jeszcze jedno nawiązanie do polityki.
Czytam Pamiętniki Daszyńskiego, które mnie szalenia wprost zajęły. Drugi tom. Bardzo dobra jest analiza niebezpieczeństw moralnych, w które popadają wszelkiego rodzaju (nieczytelne) i zawodowi uzdrawiacze stosunków. W opisie wyborów do parlamentu wiedeńskiego w roku 1911 plastycznie opisana jest korupcja wyborcza endecji i konserwy, polegająca na głosowaniu na fikcyjne legitymacje zmarłych, nieobecnych, itp. Ani słowa nie wspomina się, że takie same metody stosowali postępowcy i socjaliści. Ja sama znam ze wszech miar czcigodnych królewiaków, którzy będąc wówczas w Krakowie głosowali w ten sam sposób pomagając tak lewicy. … Pamiętniki Daszyńskiego coraz bardziej mnie zajmują. Są tam wspaniałe dokumenty, demaskujące parszywców i endeków, i stańczyków galijskich (memoriał Jaworskiego do władz austriackich), a także drańskość Zagórskiego (generał w Legionach, który wraz z Sikorskim przeciwstawiał się Piłsudskiemu). (21.10.33)
… Rządy i władza – świetne i pozytywne ujście dla instynktów i skłonności bandyckich. Paradoks ten doskonale rozumiał Słowacki, pisząc „Króla – ducha”, którego właśnie – nie mogąc spać- o drugiej w nocy czytam. Równie genialnie ujął to Conrad, kiedy w Nostromo bandytę z gór czyni ministrem wojny. (16.11.38) Ale porzućmy politykę i wróćmy do literatury.
Wieczorem byłam na odczycie Ujejskiego o Conradzie. Dokumenty patriotyczne Conrada, które Ujejski po raz pierwszy w Polsce ogłasza, są wstrząsające, ale potrzebują komentarza i komentarz Ujejskiego, niestety, niestety, budzi we mnie gwałtowny sprzeciw. Robić z Conrada nacjonalistę polskiego równie nie odpowiada prawdzie jak robić z niego odstępcę. Jego namiętny nacjonalizm ujawniany niewątpliwie w przeczytanych urywkach listów i artykułów wynikał z jego „kompleksu zdrady”, rozbudzonego i doprowadzonego do stanu wrzenia bez wątpienia przez Orzeszkową. Jego enuncjacje w tej sprawie były jego Jimowskim Patusanem. Ci, którzy szkalowali go z powodu jego odszczepieństwa, nie mieli racji jak wszelcy potwarcy. Ale za cenę dania im w pysk nie można z Conrada robić nacjonalisty niemal w stylu hitlerowskim- niemal rasisty. Conrad był nade wszystko poszukiwaczem istoty człowieczeństwa- niezależnie od warstwy, klasy, szerokości geograficznej i rasy. A jeśli nawet wiara w ważność znalezienia takiego człowieczeństwa poza wszelkimi kryteriami jest złudzeniem, pułapką, sidłami, pokusą zbyt zuchwałą-niemniej to, a nie nacjonalizm- stanowi jego istotę twórczą. (29.10.34) Wieczorem rozmowa z Anną (Kowalską) o Conradzie, która mi dała przykro do myślenia, że w dziełach jego wyraźnie widać, jak niewygodnie było mu być Polakiem. Śród tylu nacji nigdy żaden Polak w jego powieściach nie występuje. Przysłowie „gość w dom, Bóg w dom” nazywa rosyjskim przysłowiem. (15.10.43)
Niezwykle zaskakującą opinię wydała Dąbrowska na temat Kuncewiczowej i jej najlepszej (moim zdaniem na podstawie kilku przeczytanych) powieści. Fragment ten przytaczał swego czasu ZWL, ale jest on tak zaskakujący, że nie mogłam sobie odmówić i ja jego zacytowania.
Czytam teraz Cudzoziemkę Kuncewiczowej. Po przymierzu z dzieckiem dużo więcej się po niej spodziewałam. Zawód na całej linii. Karykaturalne reminiscencje motywu Barbara-Toliboski. Postać Róży melodramatyczna- umiera, jak w złej operze. Wszystkie postacie antypatyczne, nie budzą ani współczucia, ani zadowolenia artystycznego. (9.01.36). Do obiadu czytam Cudzoziemkę, bo jestem w zbyt marnym usposobieniu, żeby coś zrobić. Zupełnie chybiona powieść. I jak można oprzeć cały temat na koncercie skrzypcowym Brahmsa, gdy istnieją arcydzieła muzyki, które rzeczywiście mogą odegrać decydującą rolę w życiu człowieka. Cała ta „muzyczna” strona utworu bardzo nudna. Któż słyszał aż tak rozpaczać na Brahmsem. Brahms wszystko wie- cóż pozostaje w takim razie dla Bethovena, Bacha, Chopina, Mozarta? (10.01.36) To chyba jedyna (do tej pory) opinia Dąbrowskiej skrajnie odmienna od mojej. Cudzoziemkę uważam za wspaniałą powieść, a postać Róży majstersztyk psychologiczny i nie dostrzegam tutaj żadnego podobieństwa pomiędzy Cudzoziemką a Nocami i dniami.
O Ogniem i mieczem Sienkiewicza pisze…Jakim sposobem ta posępna wizja Polski miała służyć „ku pokrzepieniu serc”. Trudno mi dziś zrozumieć. Chyba tylko ku ostrzeżeniu serc służyć mogła. Beznadziejnego to czasu obraz i Sienkiewicz nie był bynajmniej poczucia tej beznadziejności pozbawiony. Wcale nie był tak „wsteczny” ani tak głupi politycznie, jak o nim gadano. Sprawiedliwie też obdzielił zbrodniami i urokami obie strony- i polską i ukraińską. Artyzm genialny i nic się nie starzeje- ale oczywiście narzuca się jakby wizja dopełnienia „przemilczanego” w obrazie tego czasu. (27.11.38)
Iłłakowiczówna, którą pisarka się zachwycała w I tomie teraz oceniana jest bardzo krytycznie;
Mimo kajania się i pokorę w wyznawaniu rozmaitych swoich przywar, postaw i dziwactw, Iłł. pozostaje w całej tej książce (Ścieżka obok drogi) taką, jaką jest: wysoce niesympatyczną, „niemożliwą” osobą, pozerką, dziwaczką, kapryśnicą, zajętą tylko sobą i swoimi sprawami… finansowymi. (21.12.38)

Skończyłam Wojnę i pokój Tołstoja i jestem pod silnym wrażeniem i powieści i Tołstoja. Wiecznie żywy, wiecznie aktualny. (18.06.35) Zaczęłam czytać Sagę Forsaytów. Po Wojnie i pokoju zdaje się słabe. (27.06.35). Przeczytałam trzy tomy ‘Forsytów”- dalej czytać nie będę. Jako psychologia-papierowi ludzie, z którymi się bez żalu rozstałam. Jako epoka-nic. (5.07.55) Jak widać trzy tomy w niespełna 10 dni- fiu, fiu.., jakby powiedziała Baśka Wołodyjowska. Leżę prawie cały dzień i czytam Tołstoja różne nowele wiejskie z najmłodszych lat. Czytam to po raz pierwszy w życiu i porażona jestem pokrewieństwami tej twórczości z moją. W takich na przykład drobiazgach jak okrzyki wydawane przy jakiejś robocie ludzie ci krzyczą zupełnie tak samo, jak u mnie przy myciu owiec albo wnoszeniu łóżka Dalenieckiego. Zdumiało mnie, że można tak podobnie widzieć ludzi i świat. (2.04.37) Dąbrowska przez całe życie przyrównuje niemal wszystko co przeczyta do swojej twórczości, a zwłaszcza do Nocy i dni.
Doczytuję tu „Czarodziejską górę” Manna, której dwa pierwsze tomy czytałam kiedyś przed laty. Strasznie ciężki niemiecki sposób pisania- zagmatwane uczone gadulstwo, a jednak wartość w tym jest i jakaś wizja świata się z tego wyłania. (31.08.37)
Załatwiam trochę spraw bieżących i jak wariatka kończę „Idiotę” Dostojewskiego. Tam dopiero pokazane, do jakiego koszmaru życiowego doprowadza absolutna szczerość. Ci ludzie upierają się przy tym, aby wciąż coś obnażać, jakieś zatajenie w sobie lub innych. Ciągle „raskaiwajutsia” z jakichś grzechów i świństw i wciąż mówią bez ogródek wszystko najgorsze co myślą o drugich, im samym w oczy. Tymi sposoby doprowadzają się do zupełnej wścieklizny i wariacji, a w rezultacie wszystko kończy się bezprzykładnym wzajemnym szpiegowaniem się. I pod tego bałaganu nie można się oderwać. Dostojewski dokonał tego w sztuce, co uczeni w psychologii. Przez „zbadanie” artystyczne ludzi nienormalnych i chorych pokazał, czy być mogą i muszą rozmaite ciemne sprawy w duszy człowieka zdrowego. (8.01.36)
Ze zdziwieniem dowiaduję się, iż Proust nie przypadł pisarce do gustu.
Zaczęłam czytać Prousta. Nuży mnie, ale i zaciekawia. Nic czego bym nie wiedziała o człowieku, od niego nie dowiaduję się. Zbyt drobiazgowa kuchnia pisarska pokazana, ale dokument- b. potrzebny. (9.09.34) Wróciłam znów do Prousta. „Du cote de chez Swann” Zajmuje mnie teraz. Dużo myśli identycznych prawie z tym, co jest w mojej książce. Gdyby nasi kretyni krytycy lepiej znali Prousta, wnet by wyprowadzili insynuacyjny wniosek, że pisałam pod jego wpływem… (23.09.34) - czyżby Dąbrowska miała na myśli Noce i dnie?, jak zauważył Zwl jej się wszystko z tą książką kojarzyło.
… chwilę czytam pierwszy tom Prousta (wiele szczegółów tej miłości z Odette zbędnych, dygresje niektóre wręcz banalne, a dialogi miłosne płaskie, ale jest sporo i bardzo dobrych rzeczy). Nad Proustem zmorzyła mnie drzemka.. (7.10.34 – Dąbrowska kontynuuje czytanie I tomu podczas wycieczki po Włoszech. Jak widać lektura trwa już cały miesiąc, co tylko potwierdza moją opinię, iż Prousta czyta się niespiesznie). Po śniadaniu w ciemnych okularach z Henrykiem na tarasie czytamy. Ja Prousta Du cote de chez Swann. Coraz więcej zastrzeżeń. (10.10.34) Prousta na razie odrzuciłam- nie mogę. Nie mogłam przebrnąć przez kilkunastostronicowe opisy sukien pani Swann, małostkowe analizy bródki i stylu pisarza Bergotte i oglądanie przez mikroskop mocno podśmiardującego świata, który aby opisać, trzeba mieć nieco dynamitu w duszy. (5.12.34) Jak widać męczyła się Dąbrowska nad pierwszym tomem prawie trzy miesiące i nie dała rady.
Dziś w nocy nie mogąc spać, zaczęłam czytać drugi tom Prousta. Bardzo nudne, ale uparłam się, że pomału zmorduję. (29.01.36). Jest to jakaś alternatywa zamiast leku na bezsenność.
Dziś największa elita umysłowa i artystyczna zastąpiła Geldhabów i Jourdainów, nikt jej nie prześcignie w próżności i snobizmie, a „ostatni krzyk” wyrafinowanej literatury – Proust jest niejako rehabilitacją i psychologizującą apologią snobizmu i dorobkiewiczostwa duchowego. (23.03.36)
Skończyłam czytać „Wykolejeńca” i zaczęłam 7 tom dusznego Prousta, dusznego jak suterena biednych ludzi, mimo że opisuje świat bogatej wyrafinowanej burżuazji i arystokracji (21.04.36). Tempo czytania doprawdy olimpijskie, sześć tomów w trzy miesiące?, a może Dąbrowska czytała wybiórczo. Mnie się tom pierwszy bardzo podobał, drugi także, aczkolwiek czytało mi się go nieco ciężej.
I coś, co jest jak miód na moje serce. Z powodu wypicia o jedenastej dwu filiżanek b. mocnej kawy całą noc nie spałam. I przeczytałam blisko cały tom „Nędzników”, którymi się rozkoszuję. (30.01.37). Kończę czytać Nędzników, dzieło wzniosłe i wielkoduszne. Takie potrzeba dziś tworzyć dla uzdrowienia ludzkości. (6.02.37) A ja owszem, a ja tak.  

Moje refleksje o Hamlecie. Pojmuje się go zawsze jako uosobienie niezdolności do czynu, uosobienie wahającej się neurastenii. Tymczasem nikt w tej tragedii nie popełnił tylu czynów, co Hamlet. Za jeden grzech stryja i matki Hamlet zabił: Poloniusza, króla, królową (choć ostatecznie sami się zabijają), Leartesa, wysłał w gruncie rzeczy na śmierć Rozenkranca i Gildensterna, był sprawcą śmierci Ofelli. Można stąd wysnuć koncepcję, że intelektualista, gdy wejdzie na drogę czynu- zajdzie dalej na manowce niż zwykły człowiek czynu. (4.04.39)