Dżuma Albert Camus- rzecz o zarazie w czasach zarazy

 

Próbując zrozumieć emocje i uczucia targające mną od dłuższego  czasu sięgnęłam po Dżumę. Można ją odczytywać  na płaszczyźnie realistycznej, jako powieść o radzeniu sobie człowieka z epidemią.

Zaraza pojawia się znienacka w całkiem zwyczajnym, niczym się nie wyróżniającym portowym algierskim miasteczku Oran. Jej pierwsze zapowiedzi w postaci martwych szczurów zalegających masowo na ulicach miasta i w jego budynkach budzą zaciekawienie zmieszane z irytacją i oburzeniem. Szczury w eleganckich domach i hotelach? To rzecz nie do pomyślenia.

Łączenie martwych gryzoni  z pierwszymi przypadkami choroby daje do myślenia lekarzom.  Władze miasta przyjmują całą rzecz z niedowierzaniem, nie można budzić niepokoju i rozsiewać paniki, przecież to niemożliwe, dżuma to odległa przeszłość kojarzona ze średniowiecznymi rycinami lekarzy w pelerynach i maskach przypominających ptasi dziób.   

Zarząd miejski nic nie zamierzał i nic nie miał na uwadze, ale zaczął od tego, że zebrał się na posiedzenie, aby się zastanowić. Polecono służbie odszczurzania zbierać martwe szczury co dzień o świcie. (str. 14)

I kiedy w końcu nie można zaprzeczyć faktom i miasto zostaje zamknięte, aby zapobiec rozprzestrzenianiu się choroby jego mieszkańcy nie wierzą.  Reakcje zdumienia, oszołomienia, wiara w szybkie zakończenie epidemii przeplatają się z negacją i głosami oburzenia.   

Nasi współobywatele….. Nadal robili interesy, planowali podróże i mieli poglądy. Jak mogli myśleć o dżumie, która przekreślała przyszłość, przenoszenie się z miejsca na miejsce i dyskusje? Uważali się za wolnych, a nikt nie będzie wolny, jak długo będą istniały zarazy. (str. 28).

Pojawia się bunt i  głosy o pozbawieniu wolności.  Mieszkańcom nie podoba się, że miasto zostało zamknięte. Twierdzą, że te statystyki chorych na pewno są sfałszowane, a nawet jeśli choruje tyle osób ile podano, to przecież nie wiadomo, ile osób chorowało wcześniej. Ludzie zawsze chorowali i to wcale nie oznacza, że teraz mamy epidemię - krzyczą niedowiarki.

W pierwszych godzinach dnia, gdy zarządzenie weszło w życie (o zamknięciu miasta) na prefekturę naparł tłum petentów, którzy przez telefon, lub osobiście  przedstawiali urzędnikom sytuacje równie ciekawe i równie niemożliwe do rozpatrzenia. Doprawdy trzeba było wielu dni, byśmy zdali sobie sprawę, że znajdujemy się w sytuacji bez kompromisu  i że słowa takie jak „układać się”, „grzeczność”, „wyjątek” nie mają już sensu. (str. 45)

Mimo tych niezwykłych widoków (zamkniętego i martwego miasta) nasi współobywatele mieli najwyraźniej kłopoty ze zrozumieniem, tego, co im się zdarzyło. Były uczucia wspólne, jak  rozłąka czy strach, ale nadal stawiano na pierwszym miejscu troski osobiste. Nikt naprawdę nie zgodził się jeszcze na chorobę. Ludzie byli przede wszystkim wrażliwi na to, co naruszało ich przyzwyczajenia lub godziło w ich interesy. Okazywali więc rozdrażnienie lub irytację, a nie są to uczucia, które można przeciwstawić dżumie. (str.51)

Jak można zamykać miasto, jedni chcą się wydostać z niego, inni chcą doń powrócić (choć tych jest zdecydowanie mniej).  Jeszcze inni ostentacyjnie wychodzą w tłum pokazując, iż za nic mają wszelkie ograniczenia. Część mieszkańców dezynfekuje się alkoholem, inni pastylkami mentolowymi.

Ksiądz zarządza tydzień wspólnych i grzmi z ambony -   bracia moi, dosięgnęło was nieszczęście, bracia moi zasłużyliście na nie.   … od początku historii plaga boska rzuca do stóp Boga pysznych i ślepych. (str. 62)   

 W mieście zaczyna brakować żywności, paliwa, oszczędza się na oświetleniu, co napędza szarą strefę i rozwój nielegalnych interesów (przemyt żywności i ludzi).

Potem pojawia się strach. Ludzie odsuwają się od siebie. Izolacja i poczucie osamotnienia. Depresje. A w końcu apatia i obojętność. I już nawet nie czeka się końca, tylko próbuje jakoś wypełnić czas codziennymi obowiązkami, których niektórzy mają w nadmiarze (lekarze, służby pomocnicze i administracja) a inni coraz mniej. Na tym tle przedstawieni zostają bohaterowie i ich różne wobec epidemii postawy. Od poświęcenia czasu na zwalczanie choroby, albo choćby ulżenie jej skutkom, a na końcu jedynie ewidencjonowanie  rozmiarów poprzez pomoc lekarzom i służbom porządkowym do wykorzystania zarazy jako sposobności do wzbogacenia się (paserka i przemyt) bądź  do ukrycia przed odpowiedzialnością z powodu popełnionych wcześniej występków.     

Wielu nowych moralistów w naszym mieście twierdziło…, że nic nie pomoże i że trzeba paść na kolana. Tarrou, Rieux i ich przyjaciele mogli powiedzieć to lub owo, ale wniosek był zawsze jeden, trzeba walczyć w taki czy inny sposób i nie padać na kolana. Cała rzecz polega na tym, by nie pozwolić umrzeć i zaznać ostatecznej rozłąki możliwie wielkiej ilości ludzi, a jedynym środkiem była walka z dżumą. Nie jest to prawda godna podziwu, lecz prawda logiczna. (str.85).

Camus wplata w treść opowieści rozważania egzystencjalne dotyczące postaw moralnych człowieka oraz sensu istnienia. Oprócz całej masy bardzo mądrych przemyśleń trafia się też parę dość zawiłych i nużących (być może jedynie dla mnie mniej przystępnych) dywagacji. Nie rzutuje  to na ocenę całości. Dżuma podnosi uniwersalny temat postawy człowieka wobec zła (wojny, epidemii, kataklizmu); moralne dylematy u jednych i brak rozterek u innych, no i pytania o sens egzystencji w ogóle, czy liczy się przeżycie, czy liczy się też cena, jaką czasami trzeba za to zapłacić. Niewątpliwie czytanie jej w kontekście innej zarazy przenosi akcenty uniwersalne na te bardziej dziś dojmujące.

Czytając miałam wrażenie, jakby dziwnym trafem powieściowa Dżuma wyszła ze swoich  ram na ulice naszych miast, bowiem zadziwiająco znajomo wyglądają postawy, zachowania i komentarze pojawiające się dzisiaj w mass mediach.

Kiedy dżuma nie odpuszcza i zdaje się tę walkę wygrywać z człowiekiem nie było już losów indywidualnych, ale wspólna historia, tzn. dżuma i uczucia, jakich doznawali wszyscy. Najsilniejszym z nich była świadomość rozłąki i wygnania wraz ze strachem i buntem, jakie niosła w sobie. (str.106)

Początek końca epidemii pojawia się wówczas, kiedy walka staje się wspólnym interesem, nie jest ona już tylko przeszkodą w indywidualnych planach jednostek, ale wrogiem wspólnego losu mieszkańców.   

Ciekawym zabiegiem jest wprowadzenie narratora, który jest jednocześnie jednym z bohaterów opowieści, występując  w podwójnej roli może obserwować sytuację i od wewnątrz i z dystansu.

Moje zainteresowanie wzbudził  drugoplanowy bohater urzędnik merostwa Grand. Z nadmiaru uczuć i niedoboru słów miota się on pomiędzy pragnieniem stworzenia wielkiej powieści i  napisania listu do żony, która go opuściła lata temu a niemożnością uczynienia tego. Istniejący wokół świat pochłonięty walką z epidemią wydaje się niewiele obchodzić Granda, co jednak nie przeszkadza mu sumiennie wykonywać obowiązki. Nieco śmieszne wydają się jego próby doboru właściwych słów w treści pierwszego zdania powieści (poza które nie wyszedł). Śmieszne, a jednak budzące wzruszenie i pewien rodzaj sympatii.

Nieco obawiałam się lektury, a okazała się ona pouczającym i ciekawym doświadczeniem. W dodatku czytana w dzisiejszych realiach nabiera wyjątkowej aktualności, podczas gdy czytana w czasach licealnych wydawała się bardziej abstrakcyjną.

Nie mogłam sobie podarować pominięcia najbardziej znanego z cytatów - mało optymistycznego, ale jakże realistycznego.

… bakcyl dżumy nigdy nie umiera i nie znika, że może przez dziesiątki lat pozostać uśpiony w meblach i w bieliźnie, czeka cierpliwie w pokojach, w piwnicach, w kufrach, w chustkach i w papierach, i  nadejdzie być może dzień, kiedy na nieszczęście ludzi i dla ich nauki dżuma obudzi swe szczury i pośle je, by umierały w szczęśliwym mieście (str.190).

Urząd Tadeusz Breza, czyli rzecz o bezduszności biurokrtycznej machiny

Urząd to powieść która, jeśli nie powstała na zamówienie ówczesnej PRL owskiej władzy, to doskonale wpisywała się w nurt gomułkowskiej strategii walki z kościołem. Tadeusz Breza należał do pisarzy, którzy krytykowali przedwojenny porządek społeczno-polityczny i aprobowali zmiany, jakie nastały w Polsce po wojnie. Jednak odczytywanie powieści wyłącznie przez ten pryzmat byłoby moim zdaniem krzywdzące.

Watykan z powieści Brezy jest bezduszną i biurokratyczną machiną, wobec której człowiek pozostaje bezsilny. Trudno mi ocenić, czy na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego wieku rzeczywiście tak wyglądała watykańska administracja. I choć nie jest to rzecz niemożliwa w moim przekonaniu nie ma to większego znaczenia. Nie polemizując z faktem, iż powieść miała służyć określonym założeniom, w tym zdyskredytowaniu hierarchii kościoła katolickiego czy polonijnego środowiska emigracyjnego, odczytuję ją, jako rzecz o bezradności człowieka z walce w bezduszną machiną biurokratyczną, niezależnie od tego, czy jest to machina państwowego czy duchownego urzędu. I z tego punktu widzenia Urząd jest ciekawą pozycją.

Bohater Juliusz Starzewski przyjeżdża do Rzymu szukając sprawiedliwości dla ojca – adwokata konsystorskiego, który popadł w niełaskę toruńskiego kardynała Horzelińskiego. Sprawa, jak mówi mecenas Campilli przyjaciel ojca z czasów młodości nie jest trudna, ale delikatna. Pukając do coraz do nowych drzwi wysoko postawionych w hierarchii duchowej osób, z którymi ojciec studiował w Rzymie prawo kanoniczne bohater na próżno próbuje zrozumieć delikatną a zarazem zawiłą sieć wzajemnych zależności i powiązań, które sprawiają, że petent jest tylko małym, nic nie znaczącym elementem całej tej układanki. A sprawy toczą się z jego udziałem z takim samym skutkiem, jak toczyłyby się bez jego udziału, a może nawet z gorszym.  

Szczególnie zapadła mi w pamięć scena pierwszej wizyty bohatera u ojca de Vos. Referując sprawę Juliusz napotyka na mur milczenia, przerywany od czasu do czasu ponaglającym - proszę mówić dalej. Zero reakcji, zero uśmiechu, zero grymasu na twarzy.  Kamienna maska.

Wrażenie robi też spotkanie z mecenasem Campilli – przyjacielem ojca, wspierającym bohatera zarówno radą, jak i finansami, który słowem nie wspomina o cofnięciu zgody na korzystanie z zasobów biblioteki watykańskiej. Był to dla bohatera ogromny cios, bowiem dostęp do zbiorów biblioteki pozwoliłby mu na dokończenie pracy naukowej, drugiej przyczyny pobytu w Rzymie.

Ciekawa jest też ostatnia rozmowa z mecenasem Campillim. Próbuje on wytłumaczyć, jak działa hermetyczna, skostniała watykańska machina.  

Nie zaprzeczam, że w pewnych punktach możesz mieć słuszność. Spojrzawszy obcym okiem dostrzegasz aspekty, których my już nie dostrzegamy, bośmy do nich nawykli. Ale z drugiej strony, obawiam się, że nie chwytasz samej istoty rzeczy. Istotnego sensu tej wielkiej maszynerii, której się dotknąłeś. Jest ona sama dla siebie imponującą rzeczywistością. Przerastającą wszelkie inne w swoim rodzaju przez swoją wielowymiarowość. Bo zważ, że prócz wszystkich innych wymiarów ziemskich i ludzkich uwzględnia ona jeszcze jeden: mistyczny. (str. 240).

Lubię, kiedy książka mnie zaskakuje, a przyznam, że takiego rozwiązania, jak w powieści się nie spodziewałam.Nie zdradzając puenty zacytuję bohatera.

W głowie kołowrót myśli nie ustaje. Zaczynają mi się w niej kłębić przyczyny, dla których podjęto taką, a nie inną decyzję. Mnożą się, pchają na siebie. ……Na żadnym skrzydle nie widzę ani w żadnej łódce - mego ojca. A to stąd, że wzgląd na jego osobę w jego własnej sprawie nie odegrał w tym urzędzie żadnej roli.(str. 252).

Poza ludźmi związanymi z watykańską machiną Juliusz obraca się w kręgach polskiej emigracji, nieufnej wobec rodaków zza żelaznej kurtyny (oni wszyscy z Polski są trochę zarażeni). Tę nieufność podzielają także inni (mecenas Campilli czy urzędnicy biblioteki watykańskiej). Mieszkańcy pensjonatu Wanda tęsknią za krajem, otaczają się pamiątkami z przeszłości, fotografiami i wspomnieniami i nie najlepiej radzą sobie z życiem za granicą.

Ciekawy jest również wątek księdza Piolantiego usuniętego z parafii za publikację książki, której treści nie spodobały się jego przełożonym. Osoba niezwykle uduchowiona, ciepła, życzliwa i pokorna, pełna chrześcijańskiej miłości bliźniego. 

Dodatkowym atutem powieści jest dla mnie Rzym z jego ulicami, budynkami i co najważniejsze klimatem. Autor był kilka lat na placówce dyplomatycznej w tym mieście, więc znał je doskonale, może dlatego czytając przeniosłam się na skąpane słońcem uliczki miasta. A moja tęsknota pogłębiła się jeszcze bardziej. Wzdłuż murów Palazzo della Cancellaria (często goszczącego na stronach książki, uosabiającego urzędniczą machinę) wielokrotnie przechodziłam idąc z Piazza Navona na Campo dei Fiori. Chciałabym ponownie tamtędy przejść w towarzystwie wspomnień bohatera Urzędu.

Urząd to ciekawa książka. Chętnie sięgnę po tego autora w przyszłości. Książka została przeniesiona na ekran, w roli głównego bohatera wystąpił Ignacy Gogolewski, a towarzyszyli mu między innymi Aleksander Bardini, Kazimierz Opaliński, Gustaw Holoubek. Film można obejrzeć na platformie cda.

Książkę przeczytałam w stosikowym losowaniu u Anny.