Przedświątecznie, czyli pomiędzy zakupami, gotowaniem i sprzątaniem

Na Wyspie Spichrzów

Święta od paru lat spędzam poza domem. W tym roku czekają mnie tradycyjne, rodzinne święta. Tak więc miast oddać się relaksowi, spokojnej zadumie i radości  oddaję się listom zakupów, gorączce przyrządzania  posiłków i   harmonogramowi sprzątania. Są zapewne tacy, którym sprawia to przyjemność, niestety ja do nich nie należę. Aby uprzyjemnić sobie te chwile delektuję się świątecznie udekorowanymi ulicami mojego pięknego miasta. Od jakiegoś czasu jestem szczęśliwą mieszkanką Śródmieścia, najbardziej reprezentatywnej dzielnicy mojego miasta. Korzystam z tego niemal codziennie. A to wracając z pracy, a to idąc na zakupy zahaczam o drogę królewską, aby nacieszyć oczy kolorowymi światełkami. Ponieważ nie lubię tłoku najczęściej spaceruję wcześnie rano w weekendy, albo późnym wieczorem w dni robocze. I choć świąteczne decorum nie jest wysublimowane ani proekologiczne to wywołuje dziecięcą radość.

Jarmark Bożonarodzeniowy (ósma rano sobota)

W okolicy kościoła Mariackiego wieczór

Długi Targ przed świtem

Galeria Forum godzina ósma rano

Choinka pod Neptunem

Wszystkim, którzy lubią tę przedświąteczną bieganinę i tym, którzy już odliczają dni do piątku po świętach życzę czasu dla swoich rodzin, dla przyjaciół i dla siebie, życzę umiejętności jego wspólnego spędzania oraz czerpania z  tego radość. Życzę też wszystkim wiernym czytelnikom, zaglądającym sporadycznie i tym, którzy zajrzeli przez przypadek znalezienia pod choinką dużej dawki spokoju, naładowania akumulatorów, aby wystarczyło choćby do ... Nowego Roku. I życzę, abyśmy wszyscy spotkali się w tym samym gronie za rok. 

Ten Rok był wyjątkowo dla mnie ciężki, gdyż pożegnałam dwoje moich rówieśników oraz trójkę młodszych kolegów.

I życzę wszystkim możliwości delektowania się poranną kawą z widokiem ... choćby na zapłakaną ulicę

A ponieważ to może być ostatni wpis w tym roku króciutkie podsumowanie. W pierwszym tegorocznym wpisie postanowiłam  powrót do pisania. I choć sama w to nie wierzyłam, udało się. Nie osiągnęłam spektakularnych wyników, ale cieszy mnie, że częstotliwość moich wpisów rośnie. 

To był dla mnie dobry rok, jeśli chodzi o oddawanie się moim pasjom. Zarówno ilość muzycznych przedstawień, w jakich udało mi się uczestniczyć, jak i ich ładunek emocjonalny była zadowalająca.  W sumie obejrzałam i wysłuchałam osiemnastu muzycznych spektakli (koncertów, musicali, a w tym nawet jednej opery). O niektórych wrażeniach udało mi się napisać, o innych być może napiszę w przyszłości, jak choćby o koncercie Davida Garretta w Ergo Arenie, czy kameralnych występach w Filharmonii Bałtyckiej artystów, którym jestem wierna od lat - Michała Bajora i Edyty Gepert. Nie jedna szpulowa kaseta została parędziesiąt lat temu wkręcona przez magnetofon. Miałam okazję ponownie uczestniczyć w musicalu Jekyll & Hyde w Teatrze Muzycznym w Poznaniu a także ponownie choć w nowej odsłonie w Cabarecie w Teatrze Dramatycznym w Warszawie (wcześniej spektakl oglądałam w Poznaniu). Krzysztof Szczepaniak w roli konferansjera robi ogromne wrażenie, a pieśń na koniec I aktu wbija w fotel i powoduje przerażającą ciszę na widowni. Przenosi w czasie i nasuwa niebezpieczne skojarzenia.

Przeczytanych książek nie sumowałam. Było ich mniej, niż chciałabym, aby było. Największym literackim odkryciem była Zbrodnia Sylwestra Bonnard Anatola France. I zauważyłam pewną prawidłowość - częściej sięgam po książki już wcześniej czytane, niż po nowe. To zapewne kolejny objaw dojrzewania (żeby nie napisać starzenia się).
Udało mi się obejrzeć kilka ciekawych wystaw. Ostatnią zupełnym przypadkiem w Filharmonii Bałtyckiej przy okazji koncertu Michała Bajora, gdzie artyści pracujący wcześniej przy filmie Twój Vincent w podziękowaniu dla miasta za gościnę stworzyli cykl obrazów, których tematem były impresje gdańskie. Wystawa nosi tytuł Gdańsk przez pryzmat i została przygotowana pod kierunkiem Joanny Śmielowskiej. 

Powyższe obrazy bardzo mi się spodobały. Może uda mi się jeszcze kiedyś wspomnieć więcej o wystawie w Muzeum Kasprowicza w Inowrocławiu, gdzie miałam okazję oglądać młodopolskich twórców.  

Miłość jest warta starania Justyna Dąbrowska, czyli jak radzić sobie z upływem czasu.

Cykl wywiadów przeprowadzonych z artystami i naukowcami, który powstał dzięki pracy psycholog, dziennikarki i felietonistki w jednym - nasuwa skojarzenie z wywiadami, których autorką była Barbara Łopieńska (Męka twórcza, czy Książki i ludzie). Skojarzenie jest jak najbardziej uzasadnione, gdyż autorka w 2011 roku została uhonorowana za najlepszy wywiad prasowy nagrodą wspomnianej wyżej Barbary Łopieńskiej.
Tematem rozmów jest to, co w życiu najważniejsze; uczucia, wiara, sens życia, radzenie sobie z upływem czasu. A tym, co łączy wszystkich rozmówców jest ich mocno dojrzały wiek.
Spojrzenie na życie z punktu widzenia seniora ma tę zaletę, że jest spojrzeniem osoby, której bagaż doświadczeń jest na tyle bogaty, że pozwala patrzeć z większej perspektywy. Co do uczuć rozmówcy są zgodni: miłość jest warta starania i ona jako jedno z niewielu uczuć nadaje życiu sens. Przy czym od razu należałoby zacytować wypowiedź jednego z bohaterów - nie ma co doszukiwać się sensu w czymś co z założenia jest bez sensu, albo inną wypowiedź, zgodnie z którą sensem życia jest życie właśnie, a nie doszukiwanie się jakiegoś logicznego uzasadnienia dla faktu, że rodzimy się, uczymy, pracujemy, chorujemy i odchodzimy. A jednak, jak głębiej poszukać, niemal każdy odnajduje sens istnienia, taki sens, który nazwałabym sensem na własny użytek.
Szukałam wspólnego mianownika, który łączyłby osoby z tak różnych dziedzin życia społecznego Tym mianownikiem okazała się radość ze spowolnienia, radość z bycia z boku, radość, z tego, że nic już nie musi się robić, a można robić co się chce. Pogodzenie się z ograniczeniami wieku pozwala na czerpanie radości z tego, co się ma. Dojrzałość to suma życiowych doświadczeń, które z wiekiem prowadzą do stoicyzmu. Wszystkich rozmówców łączy pasja poznawcza. Mimo zaawansowanego wieku większość jest czynna zawodowo. Dzięki temu czują się potrzebni. Mając świadomość, iż organizmy zaczynają szwankować robią wszystko, aby być samodzielnymi, nie chcąc stać się obciążeniem dla bliskich.
Większość rozmówców przeżyła traumatyczne doświadczenia wojenne, co nie przeszkodziło im w zachowaniu pogody ducha. Autorka prowadzi rozmowy z osobami, które są wybitnymi w swoich dziedzinach, a które nie epatują dydaktyzmem, nie są rozmówcami ex katedra. Mają oni świadomość, iż mądrość nie chroni człowieka przed popełnianiem błędów, a wiek nie upoważnia do pouczania, czy dawania rad. Każdy będzie musiał znaleźć swój sposób na przemijanie. Doświadczenie życiowe nauczyło rozmówców także i tego, że trzeba rewidować swoje poglądy i trzeba umieć wysłuchać każdego człowieka.
Wywiady należałoby sobie dawkować, aby nad każdym móc się zatrzymać i każdą rozmową przemyśleć, wywieść z niej coś dla siebie. Rozmówcy są interesujący, albo to prowadząca wywiady potrafi z nich wydobyć to, co najbardziej interesujące. Dłużej zatrzymałam się przy pani Irenie Hausmanowej - Petrusewicz. 93 - letnia profesor medycyny i filolog twierdzi, że dopiero teraz potrafi czerpać radość z życia, kiedy „nie musi już wygłaszać swoich opinii, nie musi uważać, że jest najmądrzejsza, nie musi mówić, co myśli". O przemijaniu nie chce myśleć, to zresztą pewna prawidłowość, większość rozmówców mając świadomość upływu czasu, odsuwa od siebie myśl o upływie czasu. I dopóty zdrowie w miarę dopisuje to się udaje. Pomaga zanurzenie się w życiu, ratuje literatura. Większość rozmówców wskazuje, jak dużą rolę pełnią w ich życiu książki (dla przykładu dla pani profesor książką, którą może czytać bez końca są Noce i dnie, a będąc na medycynie opuściła tydzień zajęć, aby przeczytać pierwsze wydanie Prousta).
Książka ma podtytuł - rozmowy z mistrzami. Rozmowy dały mi nadzieję, że moje przeczucia, iż starość nie musi być przykra i pełna zgorzknienia znalazły potwierdzenie na kartach książki.
Rozmówcami Dąbrowskiej są między innymi: Kazimierz Kutz, Danuta Szaflarska, Wanda Wiłkomirska, Jerzy Jedlicki, Ryszard Horowitz, Karol Modzelewski, Joanna Gomułka.
Książka przeczytana w ramach listopadowego stosikowego losowania u Anny.

Sarah Brightman warszawski koncert (6.11.2019)

Sarah Brightman to jeden z największych sopranów na świecie. Ja znawcą nie jestem, ale kiedy po raz pierwszy usłyszałam jej głos na koncercie w wiedeńskiej katedrze Św. Szczepana uzmysłowiłam sobie, że w życiu nie słyszałam czegoś równie pięknego. Z zazdrością patrzyłam na słuchaczy koncertu, którym dane było uczestniczenie w tej niezwykłej uczcie wokalno-duchowej. Anielski głos, piękna kobieta i gotycka katedra. Miałam szczęście zobaczyć i posłuchać koncertu, dzięki uprzejmości mojej byłej szefowej. Użyczyła mi ona (wówczas niedostępną) płytę z jego zapisem. Pojawiła się wtedy myśl, którą tłumiłam w zarodku, że nierealna i niedorzeczna, abym kiedyś i ja mogła posłuchać Sarah na żywo. Najpiękniejszym tegorocznym prezentem urodzinowym okazała się informacja o warszawskim koncercie. Bilet zakupiłam 29 stycznia, a koncert miał miejsce 6 listopada na warszawskim Torwarze. Hymn

Zastanawiałam się, czy koncert promocyjny płyty HYMN to dobry pomysł na pierwszy solowy występ w naszym kraju. Płyta zawiera przepiękne utwory, jednak są one niezwykle spokojne, a ich wykonanie więcej ma wspólnego z operą niż koncertem dla kilkutysięcznej widowni.

Powinnam jednak była zaufać intuicji organizatorów. Wokalista to nie tylko utalentowana śpiewaczka, to także najlepiej sprzedający się sopran na świecie. Organizatorzy zadbali o to, aby podczas koncertu zdobyć serca publiczności, dlatego jego program był bardzo urozmaicony. Oprócz kilku utworów z ostatniej płyty HYMN (w tym Sogni, Canto per Noi, Follow me czy Fly to paradise) znalazły się wcześniejsze utwory wokalistki z płyt Symphony, Harem, Eden czy Fly.

O sile głosu wykonawczyni niech świadczy to, że był on lepiej słyszalny niż głos towarzyszącej jej orkiestry. Doceniłam to kiedy kolejnego dnia słuchałam polskiej wokalistki (bardzo dobrej wokalistki), która nie mogła się przebić przez dźwięki towarzyszącego jej trzyosobowego zespołu. 

                                      Narcis Ianau

Sarah towarzyszyło dwóch fantastycznych śpiewaków; Vincet Niclo (z którym zaśpiewała między innymi Sogni) oraz Narcis Ianau śpiewający Caruso niezwykle wysokim głosem (niemal kobiecym). Gdybym nie widziała, że śpiewa mężczyzna nie uwierzyłabym. To było coś przecudnego.

Urzekły mnie zarówno Who wants to live Forever (z repertuaru Queen) jak Pie jesu (Requiem) skomponowane przez byłego męża Andrew L. Webbera czy Hymn. Płyta HYMN powstała jako afirmacja radości życia, nadziei i optymizmu w niebezpiecznym współczesnym świecie. Większość utworów na tej płycie brzmi tak chillout – owo, że mogłaby działać jak najlepszy antydepresant, jak chociażby Follow me. Były też takie utwory, gdzie głos Sarah mógłby rozbić kryształowy żyrandol na tysiąc kawałeczków. A jak żyrandol to oczywiście Phantom of the Opera i pierwsze owacje na stojąco. Pierwsze i nie ostatnie. Artystka sprawdzała się doskonale zarówno w repertuarze operowym, jak i rockowym czy popowym. Jej crossoverowe przekraczanie granic różnych muzycznych gatunków przy niesamowicie brzmiącym sopranie dało fantastyczny efekt.

Sarah Brightman poza pięcioosobowym, własnym zespołem śpiewała w towarzystwie Orkiestry Akademii Beethovenowskiej oraz Chóru Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu Ars Cantandi. Jej stroje (cudnej urody lśniące suknie) dzięki współpracy z firmą Swarovsky mieniły się i błyszczały diamencikami i kryształkami. To był niezapomniany koncert. Już wiem, że jeśli Sarah zdecyduje się powtórnie wystąpić w naszym kraju nie będzie mogło mnie tam zabraknąć. 

                                                           Pie Jesu (Requiem)

I jak podałam na portalu społecznościowym – byłam chyba niezwykle grzeczna, bowiem spełniło się kolejne moje muzyczne marzenie (po kilkunastu spektaklach Dzwonnika, po koncercie Davida Garretta 6 października w gdańskiej Ergo-Arenie, o którym w natłoku pięknych doznań nie zdążyłam napisać) miałam okazję posłuchać, popatrzeć, doświadczyć i przeżyć kolejnej muzycznej uczty, której wspominanie rozświetlać będzie krótkie listopadowe dni.

18 razy NDDP, czyli przeżyjmy to po raz ostatni

Finał

O spektaklu pisałam kilkakrotnie (choćby tu i tu). Dziś przyszedł czas pożegnania. Zastanawiając się, czy więcej jest we mnie radości z powodu przeżyć, jakich dostarczyły mi spotkania z Dzwonnikiem, czy smutku z konieczności rozstania doszłam do wniosku, że emocje, jakimi dzielili się wykonawcy na zawsze pozostaną w nas (odbiorcach) i w jakiś sposób wzbogacą naszą wrażliwość. A to oznacza, że lepiej cieszyć się z tego, co się przeżyło, niż smucić, iż czasu Dzwonnika nadszedł kres. Moje uwielbienie dla spektaklu przekłada się na bezkrytyczny jego odbiór. Oczywiście dostrzegałam podczas kilku przedstawień drobne mankamenty, ale nie miały one większego wpływu na mój odbiór sztuki. Pozwoliłam sobie na ekstatyczny zachwyt i żal mi było tych, którym odbiór psuło wyławianie potknięć.

Osiemnaście wieczorów, w których doświadczałam uczucia ekstazy, osiemnaście nieprzespanych nocy, no bo jakże tu spać, kiedy w uszach gra muzyka, a serce wali radośnie tak głośno, że trudno zapanować nad jego rytmem, osiemnaście powrotów z głową w chmurach i osiemnaście tęsknot za kolejnym spotkaniem, z których siedemnaście miało uzasadnioną nadzieję powtórki. Bilety kupowane w ilościach niemal hurtowych (nie dość, że sama zawitałam do teatru kilkanaście razy, to jeszcze zabrałam ze sobą kilkanaście nowych odbiorców. Można rzec, że zaraziłam je tą muzyką, oczywiście ja i cały zespół teatru muzycznego) gwarantowały kolejną eksplozję radości. Aż do tego ostatniego wieczoru, kiedy trzeba było się z tytułem pożegnać. Pojawiła się mała nutka żalu, a łzy Mai (Esmeraldy) na finale spowodowały, że i nam zaświeciły się oczy, a głos uwiązł w gardle.

2.11.2019 r. (zdjęcie własne)

Każde spośród tych osiemnastu przedstawień było na swój sposób niepowtarzalne. Za każdym razem towarzyszyła mi obawa, czy spełnione zostaną oczekiwania. Czy tak częste uczestnictwo nie sprawi, że poczuję przesyt, że mi się znudzi lub będę zawiedziona. A potem nie było przedstawienia, po którym nie chciałabym zostać na kolejnym spektaklu, nie było takiego, którego nie kończyłoby powtórne wysłuchanie muzyki z NDDP. Spośród tych osiemnastu razy najlepiej zapamiętam trzy.
Pierwsze, na którym łzy popłynęły zaraz na uwerturze, że oto jest, spełniło się marzenie, którego nie śmiałam nawet skonkretyzować. Spektakl został wystawiony w Polsce, w dodatku w Gdyni, co sprawiło, że mogę oglądać go tak często, jak dusza zapragnie. Dziś wydaje mi się, że te osiemnaście razy to było zdecydowanie za mało. Pierwsze przedstawienie, to także to, na którym towarzysząca mi osoba popłakała się ze wzruszenia.  Owa osoba była jeszcze potem na Dzwonniku trzy razy. Lubię zarażać ludzi tą pasją, bo daje ona niezwykle dużo radości, uniesień, pozytywnych wibracji.
Drugie to przedstawienie w obsadzie marzeń (moich marzeń) – z Januszem Krucińskim w roli Quasimodo, Mają Gadzińską w roli Esmeraldy oraz Arturem Guzą w roli Frollo. Byłam na dzień przed zabiegiem i pamiętam, iż pomyślałam sobie  wtedy, że jeśli miałabym tego zabiegu nie przeżyć to spotkanie z Dzwonnikiem byłoby najwspanialszym sposobem spędzenia tego ostatniego wieczoru. 
Trzecie miało miejsce wczoraj. I choć każde z przedstawień spełniało moje oczekiwania, to wczorajsze było wyjątkowe. Nastąpiła kumulacja najpiękniejszych wykonań, przedstawienie aż buzowało od emocji, a każdy z wykonawców zaśpiewał na sto procent swoich możliwości. Zaproszeni przeze mnie goście wyszli rozemocjonowani pytając o płytę. Koniecznie chcieli usłyszeć te utwory ponownie. I bardzo żałowali, że zobaczyli przedstawienie dopiero teraz. A dwa dni później dostałam maila z informacją, że ta muzyka wciąż im gra w uszach, że ich zaczarowała.

2.11.2019 r. (zdjęcie własne)

Pisząc o przedstawieniu pisałam kilkakrotnie o wykonawcach utworów, a nie pamiętam, czy wspomniałam o tancerzach. To co wyczyniali ze swymi ciałami na scenie ci młodzi ludzie było niesamowite; połączenie tańca, akrobacji i talentu. Już samo ich oglądania sprawiało radość. A jeśli doda się to tego świetną muzykę i fantastyczne wykonania piosenek to efekt jest powalający.
Wczoraj też po raz kolejny doceniłam w roli poety Janka Traczyka. Z przyjemnością obejrzę go w środę  warszawskiej Romie w musicalu Aida.
No i wciąż zadaję sobie pytanie, czy ten poziom emocji i ta radość, jaką dawał mi NDDP stanie się jeszcze kiedyś moim udziałem.
Jest na to duża szansa, bowiem w przyszły tygodniu czeka mnie kolejny koncert marzeń. Jak dobrze mieć marzenia i móc je spełniać. 

Jeśli udało mi się choć w malutkiej cząstce przekazać tę radość, te emocje, jakich doświadczyłam na wszystkich  przedstawieniach, no i przede wszystkim na tym ostatnim to byłabym ogromnie szczęśliwa. Ale to trzeba by talentu Prousta, który tak cudnie pisał o muzycznych koncertach, aby wyrazić tak dogłębnie, tak do sedna ten stan, jakiego doświadcza absolutnie szczęśliwy człowiek, kiedy wstrzymuje się oddech, aby nic nie zakłóciło przyjemności z odbioru, aby muzyka mogła oplatać nas szczelnie, aby przenikała przez każdy nerw, każde włókno, każdą cząsteczkę ciała, aby nie uronić ani kropelki. 

Dajcie mi miotłę, szczotkę lub wieprza, a powiem niech to diabli wezmą …czyli Mistrz i Małgorzata

Po ośmiu latach od ostatniego czytania (tu wrażenia) powróciłam do lektury książki należącej do mojej dwudziestki ukochanych powieści.

Wydana w 2018 roku przez Wydawnictwo Muza wersja powieści tym różni się od wcześniejszych, iż w treści zaznaczono innym kolorem czcionki fragmenty usunięte przez cenzurę. Śledzenie tychże to ciekawe doświadczenie, czasami trudno zrozumieć intencję przyświecającą cenzorowi, w innym miejscu nie mamy wątpliwości, co spowodowało korektę.

Powieść składa się z trzech przeplatających się opowieści; historii spotkania piątego prokuratora Judei Piłata z głoszącym nową religię Jeszuą Ha- Nocri (wzorowanej na historii Jezusa), pobytu Szatana - Wolanda w Moskwie oraz związku Mistrza z Małgorzatą. Dwie pierwsze mają zdemaskować absurdy życia w Rosji Radzieckiej na początku XX wieku. Zewnętrzne przejawy mizerii egzystowania (problemy lokalowe, aprowizacyjne i wszechwładna szarzyzna) mieszają się z mizerią ducha (donosicielstwo, korupcja, przekupstwo, pazerność). A wszystko usankcjonowane przez komunistyczny system, sprzyjający takim zachowaniom a wręcz je premiujący.

Dziś wtrącone w powieść fragmenty dotyczące na przykład rozwiniętej siatki donosicieli oraz nagłego znikania ludzi w niewyjaśnionych okolicznościach wydają się może niewinnie brzmiące, ale były na tyle niepokojące, aby paść ofiarą cenzora.

Stuknie furtka, załomoce serce, i wyobraźcie sobie, za oknem na wysokości moich oczu czyjeś, koniecznie zabłocone, buciory. Szlifierz. Ale komu w naszym domu potrzebny jest szlifierz? Co ostrzyć? Jakie noże? (str. 190)

Chce mnie pan aresztować? Nic podobnego – zakrzyknął rudy.- Co to takiego- jeśli ktoś zaczyna rozmowę, musi się to bezwzględnie zakończyć aresztowaniem? (str. 306 początek rozmowy Małgorzaty z Azazello).

Drugiego człowieka, który zdumiewająco przypominał pierwszego, spotkali przed szóstą klatką. I znowu powtórzyła się ta sama historia. Kroki… Człowiek ów odwrócił głowę z niepokojem, spochmurniał. Kiedy zaś drzwi zamknęły się za niewidzialnymi przybyszami, zajrzał na klatkę, ale nic oczywiście tam nie zobaczył. Trzeci, wierna kopia drugiego, a co za tym idzie i pierwszego, dyżurował na podeście drugiego piętra. Palił mocne papierosy i Małgorzata mijając go, zakaszlała. Palacz niby ukłuty szpilką poderwał się z ławeczki, na której siedział, i jął się niespokojnie rozglądać, podszedł do poręczy i spojrzał w dół. (str. 338).

Czy też inny fragment o bierności i podporządkowaniu.

Hm…- powiedział z zadumą artysta- nie rozumiem, że też wam się to nie znudzi! Wszyscy ludzie, jak ludzie, spacerują sobie teraz po ulicach, rozkoszują się wiosennym słońcem i ciepłem, a wy się męczycie na podłodze w dusznej Sali! Czyżby program był aż tak interesujący? (str. 221 konferansjer w teatrze Variete do publiczności).

Obok realizmu sowieckiej rzeczywistości (momentami smutnej, a momentami przerażającej) pojawia się magia i symbolizm. Kot podróżuje tramwajem, konferansjer teatru Varietes traci głowę, aby za chwilę ją odzyskać, szanowani obywatele zmieniają nagle miejsca pobytu w niewyjaśniony sposób, Małgorzata leci nad miastem na szczotce, a towarzyszy jej Natasza na wieprzu, zwykłe mieszkanie zamienia się w salę balową na którą przybywają tajemniczy goście - to kilka przykładów, a jest ich znacznie więcej.

Co cenzora zaniepokoiło w poniższym opisie nie odgadłam.

Teraz z dołu walił tłum, szturmując niemal podest, na którym stała Małgorzata. Nagie kobiety wchodziły po schodach w towarzystwie wyfraczonych mężczyzn. Płynęły na Małgorzatę ich ciała smagłe i białe, i barwy kawowego ziarna, i całkiem czarne. W rudych, czarnych, kasztanowatych i jasnych jak len włosach w ulewie światła skrzyły się i tańczyły, sypiąc iskry, szlachetne kamienie. I – jakby ktoś pokropił tę nacierającą kolumnę mężczyzn kropelkami blasku- z ich piersi bryzgały światłem brylantowe spinki. Teraz Małgorzata co sekunda czuła na kolanie muśnięcie warg, co sekunda podawała dłoń do ucałowania, twarz jej ściągnęła się w nieruchomą powitalną maskę. (str.365 fragment opisu balu u Szatana).

Zaraz po jednym z moich ukochanych fragmentów, w którym Woland udziela rady Małgorzacie, aby nigdy nikogo i o nic nie prosiła, zwłaszcza tych, którzy są od nie potężniejsi (sami zaproponują, sami wszystko dadzą) ofiarą cenzora padła część pytania Wolanda do Małgorzaty.

Czego żąda pani za swoją nagość na balu? Na ile ocenia pani swoje kolano? Jakich strat przyczynili pani moi goście, których przed chwilą nazwała pani szubienicznikami? (str. 383)

Na koniec kolejny fragment, który padł ofiarą nożyczek cenzora dotyczący odzyskania spokoju przez Mistrza (oczywiście dzięki Małgorzacie, która nazywa się wiedźmą)

Ja się przecież niczego nie boję, Margot- odpowiedział jej nagle mistrz i podniósł głowę, i wydał jej się takim, jakim był, kiedy pisał o tym, czego nigdy nie widział, ale o czym wiedział na pewno że było - nie boję się, bo doświadczyłem już wszystkiego. Zbyt mnie straszyli i teraz niczym już przestraszyć nie są w stanie. (str. 499)

Powieść jest tak bogata znaczeniowo, że nie mam najmniejszych wątpliwości, iż mogłabym przeczytać ją jeszcze kilkanaście razy i za każdym odnajdę nowy sposób odczytania, znajdę nowe fragmenty, zwrócę uwagę na nowe treści.

A dziś – cóż? Chętnie wskoczę na miotłę, szczotkę, czy wieprza, polecę na bal do Szatana, jeśli dzięki temu stanę się wolna i przestanę się bać. 

Książka przeczytana w ramach stosikowego losowania u Anny.

Na ziemi obiecanej Eric Maria Remarque

Bellona rok wyd. 2015

Na ziemi obiecanej jest ostatnią, niedokończoną powieścią Remarqe`a. Przeciwnicy autora będą podnosić, iż jako taka nie powinna zostać w ogóle wydana, sporo w niej nieścisłości, powtórzeń, styl też wymagałby dopracowania, brakuje też  zakończenia. Dla zwolenników powieść będzie stanowić ciekawe dopełnienie wcześniej powstałych. To taka kontynuacja losów bohaterów, nie koniecznie tych wcześniej poznanych, choć czytelników Łuku Tryumfalnego ucieszy możliwość powtórnego spotkania Ravica (nawet, jeśli jego postać przedstawiona została epizodycznie). Książka jest opowieścią o losach tych, którym udało się przeżyć gehennę wojny w Europie i uciec do Ameryki. Tam najpierw na wyspie Ellis Island w obozie przejściowym czekają na dostąpienie Raju.

Załamań nerwowych było tyle co zawsze. Co dziwne na Ellis Island dochodziło do nich znacznie częściej niż we francuskich obozach dla internowanych, gdy niemieckie wojska i gestapo były w odległości zaledwie kilku kilometrów. Wiązało się to prawdopodobnie z koniecznością adaptacji w obliczu bezpośredniego zagrożenia życia we Francji. Było ono tak wielkie, że zapobiegało załamaniom nerwowym, natomiast tutaj, gdy ratunek zda się tak bliski- stawał znowu pod znakiem zapytania, wyczerpania jeszcze je raczej pogłębiało. (str.15).
Ludwik Sommer niemiecki uciekinier, który nazwisko wraz z profesją odziedziczył po zmarłym w obozie żydowskim przyjacielu po krótkim pobycie w obozie przejściowym trafia do Nowego Yorku. Na początek dostaje wizę na dwa miesiące i zakaz pracy. Pieniędzy ma tyle, aby wynająć na miesiąc pokój hotelowy. Wraz z nim próbują się tutaj zaczepić, zdobyć prawo pobytu, a w dalszej przyszłości obywatelstwo wygnańcy z Europy; uciekający przed Holokaustem Żydzi, rosyjscy uciekinierzy czasów rewolucji, niemieccy pacyfiści i wszelkie inne nacje. Aby nie zostać deportowanym do kolejnego obozu, albo co gorsza do ogarniętej wojną Europy są w stanie zrobić wszystko (jak Robert Hirsch, który mając za sobą moralne prawo nie cofnie się przed paskudnym szantażem). Gehenna wojennych przeżyć, wspomnienia ciągłego ukrywania się, zmiany tożsamości, więzień, tortur, obozów i pieców krematoriów nie pozwalają normalnie żyć.
Nie poznamy pełnej historii żadnego z bohaterów, są jedynie urywki, tak jakby życie pozbawione przeszłości nie miało szans także na przyszłość. Niemniej jednak bohaterowie Remarque`a są wyraziści; od obserwatora - narratora Ludwika Sommera po postacie drugiego planu; rosyjskiego emigranta Meukoffa, który uciekając przez Rewolucją zajął się prowadzeniem hotelu, zubożałą arystokratkę Contessę, żyjącą wspomnieniami młodości spędzonej na carskim dworze, Raoula bogatego homoseksualistę poszukującego miłości, Marię Fiolę modelkę żyjącą na kredyt w wypożyczonych ubraniach, biżuterii, mieszkaniu, samochodzie.
Wszyscy marzą o życiu tu i teraz, o stabilizacji, o poczuciu bezpieczeństwa, ale nie potrafią zadomowić się w nowej przestrzeni; wspomnienia są zbyt okrutne. Żyją powierzchownie, nie zapuszczają korzeni, nie wchodzą w związki, żyją od spotkania do spotkania, od jednej wódki w hotelowym bufecie do kolejnej,   od jednego interesu do następnego, który pozwoli na przeżycie następnego miesiąca.
Ludwig często w rozmowach z przyjacielem (Robertem Hirschem) mówi o pragnieniu zbudowania życia opartego na mieszczańskiej iluzji bycia szczęśliwym. Autor zadaje sobie pytanie, czy po doświadczeniach Holokaustu takie życie pod względem moralnym jest w ogóle możliwe.
Skoro życie na tej ziemi obiecanej nie przypomina w najmniejszym stopniu Raju, pozostają marzenia powrotu do swych ojczyzn. Ale, czy taki powrót jest w ogóle możliwy.
…powrót. Marzą o nim. Jako o swego rodzaju zadośćuczynieniu. Nawet jeśli się do tego nie przyznają. To ich podtrzymuje. Ale to złudzenie. W rzeczywistości sami w to nie wierzą. Mają jedynie nadzieję. A kiedy wrócą, nikt nie będzie chciał o nich słyszeć. Nawet, ci tzw. Dobrzy Niemcy. Jedni będą ich nadal jawnie nienawidzić, drudzy będą robić to skrycie, bo sami mają nieczyste sumienie. W swej dawnej ojczyźnie poczują się jeszcze bardziej wygnańcami niż tutaj, gdzie wierzą, że pewnego dnia będą mogli wrócić jako budzące szacunek ofiary. (str.211 Hirsch do Ludwika Sommera).
To, co dla niektórych jest wadą powieści; poszarpana narracja, powtórzenie, pewien chaos dla mnie jest niezamierzonym (zapewne), ale jednak atutem tej powieści. To wszystko sprawia, że losy pokolenia wygnańców stają się bardziej prawdziwe. I z jednej strony szkoda, że brak zakończenia, a z drugiej może to i lepiej, bowiem żadna z zachowanych w notatkach wersji nie jest dla mnie przekonywująca, a tym samym mogę stworzyć sobie własną.

Sporo miejsca w powieści zajmuje sztuka (malarstwo impresjonistów, brązy, porcelana, meble, dywany) dla jednych stanowią przedmiot kultu (Sommer, Black, Durant), dla innych źródło utrzymania (bracia Silver) a dla innych lokatę pieniędzy i atrybut statusu społecznego (Cooper). 

Trzeba coś kochać, w przeciwnym razie jest się martwym. Sztuka jest najbezpieczniejsza. Ona się nie zmienia, nie rozczarowuje,nie ucieknie. (str. 461 Reginald Black do Ludwika). 

I może to ona, jako jedyna pozostaje nadzieją dla tych pozbawionych przeszłości i przyszłości ludzi. W końcu, jak ma się coś, co można kochać życie nabiera sensu.