Beksińscy. Portret podwójny Magdalena Grzebałkowska

Zanim sięgnęłam po książkę nazwisko Beksiński mówiło mi niewiele. Nie wiem, jakim dziwnym zbiegiem okoliczności ominął mnie fenomen Tomasza Beksińskiego - fantastycznego radiowca, którego audycji musiałam słuchać. Dziś wysłuchawszy fragmentu Trójki pod księżycem dochodzę do wniosku, że znałam ten głos i wcale nie dziwi mnie, iż urzekał tylu słuchaczy, a jeszcze więcej słuchaczek. Jednak nazwiska Beksiński nie łączyłam z Tomaszem. Ominął mnie zachwyt Bondami, nie dałam się porwać humorowi Monty Pythona (a tym samym, jak wieść niesie, rewelacyjnym jego tłumaczeniom). Z Beksińskich „znałam” (i to za dużo powiedziane) - Zdzisława. Zobaczyłam gdzieś, kiedyś kilka jego mrocznych obrazów, tyle, że wystarczyło, abym nie chciała ich więcej oglądać. 

W mojej filozofii życia staram się szukać jasnych barw, a tamte obrazy były przygnębiające, niepokojące, co tu dużo mówić koszmarne (nie w sensie brzydoty, a w sensie nastroju). 

Kiedy ukazała się książka byłam nastawiona sceptycznie. Jednak kolejne wpisy u osób, których opinie są dla mnie drogowskazami i gwarancją, że nawet jeśli zachwytu nie będzie to nie będzie poczucia straconego czasu były zachętą. 

No i jeszcze ta nota na okładce mówiąca, iż książka jest o samotności, tak wielkiej, że staje się murem, przez który nikt nie może się przebić. Dla introwertyka samotnik to temat niezwykle ciekawy i ważny, bo to trochę, jakby czytał o sobie, jakby doszukiwał się stycznych.

Samotność może być rajem, ale i może być przekleństwem, a czasami bywa i jednym i drugim. Zawsze budziły ciekawość osoby, które odmienność separuje od społeczeństwa, osoby, które cechuje nienaturalna wrażliwość, to ona stwarza ludzi nieprzeciętnych. Ludzi, którym trudno i z którymi trudno współegzystować. 

Rodzinę Beksińskich otacza aura tajemniczości i przekleństwa. Teraz, kiedy nie żyje Zofia, Tomasz popełnił samobójstwo, a Zdzisław został zamordowany, dom rodzinny już nie istnieje, a muzeum w Sanoku gromadzące większość prac artysty grozi bankructwo,  wydaje się że nad rodziną ciąży jakaś klątwa. Ich historia jest równie pesymistyczna, jak obrazy, które malował Zdzisław, równie zamglona jak tło powieści, którymi zaczytywali się obaj panowie (powieści E.A.Poe).

Malarstwo Zdzisława jest mroczne, ponure, niepokojące, pełno tu ludzkich szczątków, ruin, zniszczenia i przerażającej, kosmicznej pustki. Nie można wobec niego pozostać obojętnym, albo się je wielbi, albo od niego ucieka. Głosom na temat geniuszu twórcy będą odpowiadają głosy oburzenia z powodu jego nihilizmem i destrukcyjnej siły obrazów. 

Ojciec był odludkiem, panicznie bał się wychodzenia z domu, tolerował w swym otoczeniu jedynie żonę. Mimo, iż krytyka dopatruje się w jego malarstwie wpływów wojny – on zaprzecza. Nie należy ich traktować, jak wyraz wojennej traumy, pacyfistycznego manifestu, one są jedynie środkiem artystycznego wyrazu mawiał Zdzisław. Czyli sztuka dla sztuki. Czy rzeczywiście? Nie mnie się wypowiadać. Może ich twórca sam nie wiedział, że tkwiące w jego głowie koszmary, od których uwalnia się przenosząc je na papier, drzewo, plastik, czy inny materiał mają też podłoże zewnętrzne (wojna, sposób wychowania). 

Beksiński nie cierpiał wywiadów, gości, wystaw, jubileuszy, wyjazdów. Swoje życie zapisywał na taśmach; magnetofonowych, filmowych, rejestrował niemal dzień za dniem codzienne czynności. Kolejna sprzeczność. Odizolowanie się od świata i dążenie do utrwalenia własnego ja a to na taśmie, a to w swoich dziełach. 

Syn - rozpieszczony, egocentryczny, niesamowicie samotny, od najmłodszych lat dążący do samounicestwienia. Całe życie poszukiwał miłości, jednak żadna z wybranek nie dorastała wyobrażeniom. Kochał muzykę, świetnie znał angielski, interesował się wampirami, tłumaczył dialogi filmowe, był prezenterem radiowej trójki. Wydaje się, że miał wszystko; pracę która była pasją, własne mieszkanie, dziewczyny. Niestety miał też swoje demony, od których nie potrafi się uwolnić.  

Autorka przedstawia obu panów bez upiększeń; z wadami, tajemnicami,  dziwnością, poranioną psychiką, mrocznych, a jednocześnie mimo wszystko budzących sympatię i współczucie. Raz są wkurzający, ich zachowania są niezrozumiałe, innym razem chciałoby się przytulić do serca. 

W życiu obydwu ogromną rolę odgrywa muzyka, ojciec maluje przy niej, syn zwiąże swe życie z jej brzmieniem. Ona pomaga im żyć. Poniższe cytaty sporo mówią nie tylko o ich stosunku do dźwięków ale i o nich samych.

Zdzisław;

Malując przy muzyce pop, wykonuję ruchy tułowiem, utrudniające mi oczywiście pracę, a więc z pozoru bezsensowne, tym niemniej wyłączenie nagłośnienia wywołuje uczucie braku czegoś, bez czego nie można pracować. Jeśli idzie natomiast o muzykę klasyczną, to występuje tutaj coś, co można by uznać za inspirację. Po prostu wydaje mi się, że o obrazie myślę w ten sposób jak o poemacie symfonicznym z końca XIX wieku. I dlatego obojętne jest, co zostanie na obrazie namalowane- ważne jest to czego nie umiem wyrazić w słowach, ale mam nadzieję, że udaje mi się wyrazić w niektórych obrazach. Jakiś rodzaj niedającego się nazwać, ale (…)istniejącego uniesienia, które w najsilniejszy sposób występuje w muzyce postwagnerowskiej. Oczywiście, generalnie rzecz biorąc. Bo dostrzegam to też u wielu kompozytorów znacznie późniejszych, jak Szostakiewicz, Honegger czy Britten. (str. 138)

Czy ta potrzeba dźwięku jest potrzebą muzyki, czy potrzebą zagłuszenia pustki? 

Pytają o muzykę w jego życiu. Beksiński odpowiada; „W ciągu dnia ciszy wręcz nie cierpię. Gotów jestem włączyć odkurzacz, by nie doznawać ciszy. …. Tak więc muzyka stanowi izolator, wtedy gdy u sąsiada płacze dziecko, natomiast z reguły jest słuchana dla samej siebie. Jest to zarazem przyzwyczajenie i stereotyp dynamiczny. Jak już powiedziałem, mogę malować wyłącznie przy muzyce, ale mogę słuchać muzyki też wyłącznie przy malowaniu. (str. 241).

Tomasz:

Tylko o muzyce mógł mówić bez przerwy. Kto na jakim koncercie w co był ubrany, jak zagrał, co powiedział. Był mrocznym facetem przy całym swoim poczuciu humoru, cechował go dowcip na poziomie werbalnym. Jakby była szyba pomiędzy tym, co mówi, a tym co czuje. Z nim było zawsze tak, jakby mówił do siebie, ciekawym, miłym głosem, ale jakby mówił w radiu. Odbiorca nie był mu potrzebny. Ale paradoksalnie, miał ogromną potrzebę kontaktu. Potrafił zrobić niesamowitą liczbę rzeczy, żeby się z drugim człowiekiem skontaktować, całe godziny taśm za darmo nagrać, i miał zupełną niemoc w razie tego kontaktu. (str. 248-251).

Tomasz nie przyjaźni się z nikim w redakcji (uważany jest za dziwaka). Nie zależy mu na osobistym kontakcie ze słuchaczami. Potrzebuje radia do komunikacji z samym sobą, a nie ze słuchaczami. Utwory i komentarze dobiera tak, żeby opowiadały o jego życiu. Radio przenosi go w świat fikcji, tylko tam czuje się naprawdę dobrze. Ale każdy jego wielbiciel i tak czuje, że to właśnie jemu się zwierza redaktor Beksiński, smutny, samotny wampir, który nie może znaleźć miłości. (str. 310)

Autorka wnika we wzajemne relacje ojciec – syn, Beksińscy- rodzina-znajomi. Zostajemy zaproszeni tak blisko, że już bliżej nie można. Listy, wywiady, opinie znajomych, relacje świadków, umowy, zapisy nagrań. To pozwala na poznanie panów B. od środka, a nawet można odnieść wrażenie, iż znamy ich lepiej, niż oni sami siebie poznali, bo widzimy ich z dystansu, choć jakbyśmy siedzieli w ich głowach. 

Jeśli miałabym się czegoś czepiać, to może usunęłabym kilka dialogów, które moim zdaniem niewiele wnoszą w sensie poznawczym (jak dla przykładu ten z koleżanką, którą pogryzł w dzieciństwie pies Beksińskich). Ale w pewnym momencie przestaje się zwracać uwagę na takie niuansiki.
Portret podwójny to pasjonująca biografia wewnętrznego świata dwóch osobowości: fascynujących i odpychających zarazem. To jedna z najlepszych biografii, jakie czytałam.