Borromini, czyli ten drugi po Berninim

Francesco Borromini

Kiedy myśli się o baroku natychmiast pojawia się nazwisko jego twórcy Berniniego, ale zaraz po nim, albo razem z nim pojawia się też Borromini. Francesco Borromini miał pecha, urodził się w epoce, w które żył i tworzył Gian Lorenzo Bernini. Miał on poza talentem te cechy, których brakowało Francesco. Był miły, układny, łatwo nawiązywał kontakty, potrafił wyczuć potrzeby odbiorców, był prawdziwym dyplomatą i wiernym dworzaninem na papieskim dworze. Borromini był samotnikiem, zrzędą, kłótliwy, obrażalski. Bernini potrafił zjednywać sobie najważniejszych  mecenasów sztuki -papieży, Borromini miał tylko jednego protektora. Był nim Innocenty X (z rodu Pamphili) i to tylko dlatego, że nienawidził swego poprzednika Urbana VIII z rodu Barberinich, a tym samym nienawidził jego protegowanych (w tym Berniniego). Maffeo Barberini, jeszcze zanim został papieżem, będąc kardynałem i prawą ręką Pawła V (z rodu Borghese) sprawował pieczę nad młodym Gian Lorenzo. 

Francesco urodził się w szwajcarskiej wiosce, był synem kamieniarza i przez matkę spowinowacony był z  Carlo Maderno (głównym architektem Fabryki Świętego Piotra). Zanim trafił do Rzymu praktykował w Mediolanie u architekta Bazyliki San Lorenzo Maggiore. Zajmował się tam też rzeźbą dekoracyjną. Do Rzymu przybył jako wykształcony architekt, pomagał Carlo Maderno wykonując różne architektoniczne detale w Bazylice Św. Piotra oraz pracując przy jej dekoracjach. Z czasem Maderno powierzał mu coraz bardziej odpowiedzialne zadania, tak więc kiedy Maderno umarł Francesco liczył, iż zostanie jego następcą i głównym architektem Fabryki Świętego Piotra. Chyba tylko on tego oczekiwał. Papieżem był Barberini, ten sam, który miał powiedzieć, iż szczęściem dla papiestwa jest to, że żyje i tworzy w jego czasach Bernini. Gian Lorenzo miał na swoim koncie fantastyczne młodzieńcze rzeźby wykonane dla Scipione Borgeshe, bratanka Pawła V (w tym Apollo i Dafne, Dawid, Porwanie Prozerpiny), na zamówienie Barberiniego wykonał fasadę kościoła Santa Bibiana oraz pod jego patronatem pracował nad Fontanną Trytona. Wybór wydawał się oczywisty, dla wszystkich poza Francesco, który poczuł się bardzo rozżalony, że oto powierzono zadanie architekta rzeźbiarzowi, a nie jemu który znał Bazylikę Św. Piotra, jak mało kto. Trafnie puentuje to Jake Morrissey w książce o rywalizacji dwóch artystów  Jak Borromini mógł nie widzieć tego, co wszyscy inni widzieli? Być może zdecydować się nie widzieć. A być może nie był w stanie tego ujrzeć. Widzieć świat zupełnie inaczej niż inni go widzieli, całkowicie błędnie ocenić zachowanie innych, było rozdzierającym serce zachowaniem Borrominiego. To jedna z ironii jego życia, że wizja, która uczyniła jego prace tak charakterystycznymi, była często tym, co czyniło jego życie nieznośnym. (str. 91 książki Bernini i Borromini. Rywalizacja, która zmieniła wieczne miasto)

Jeszcze przed śmiercią Carla Moderno pracowali we troje Carlo, Gian Lorenzo i Francesco przy tworzeniu Konfesji oraz przy Pallazzo Barberini. I choć Bernini miał najmniejsze doświadczenie architektoniczne to właśnie jemu powierzył papież kierownictwo przy obu zleceniach. Był to cios dla Maderno, a po jego śmieci też dla Borominiego. Znamienne jest to, że o Borrominim nie sposób opowiedzieć, nie używając nazwiska Berniniego, bowiem, jakkolwiek się nienawidzili często zmuszeni byli pracować wspólnie. Gian Lorenzo nie był dobrym szefem, nie potrafił dzielić się ani pieniędzmi, ani sławą. Swych współpracowników i pomocników wykorzystywał, nie wspominając o ich zasługach.

 Konfesja Berniniego, Borrominiego i Maderno

Kiedy patrzymy na Konfesję (zwaną też Baldachimem) rzadko kto myśli o Borrominim. Tymczasem, gdyby nie on, a wcześniej Maderno  projekt Gian Lorenzo mógłby nie zaistnieć.  Zresztą czy był to pomysł wyłącznie Berniniego, czy nie wzorował się on, nie czerpał z wcześniejszych pomysłów; w tym  Maderno trudno dziś stwierdzić, bowiem w dokumentacji pisano o powierzeniu zadania zespołowi pod kierownictwem Berniniego. Miał on umiejętność czerpania z doświadczeń swoich współpracowników i rywali. Podpatrywał, uczył się i doskonalił warsztat.  I choć to Borromini dokonał przeskalowania modelu na rysunki i prawdopodobnie jemu zawdzięczamy zwieńczenie konfesji kulą z krzyżem, a nie posągiem Chrystusa, który zagroziłby stabilności konstrukcji to dla potomnych Baldachim zostanie dziełem Berniniego. A bez architektonicznej wiedzy Carla i Francesca olbrzymia 28 metrowa budowla (odpowiadająca wysokością wieżowcu o dziewięciu piętrach) mogłaby runąć. Tak się nie stało, co nie zmienia faktu, iż przeciwnicy Gian Lorenzo niejednokrotnie oskarżali go o to, że prace przy budowie baldachimu osłabiły konstrukcję Bazyliki. Francesco będzie cierpliwie czekał, ale za parę lat wykorzysta owe pogłoski i weźmie odwet na swoim rywalu.

Po doświadczeniu wspólnej pracy znienawidził Berniniego jeszcze bardziej, zwłaszcza, że oprócz kwestii artystycznych doszła nieuczciwość w zarządzaniu pieniędzmi.

Podsumowaniem tej współpracy niech będzie cytat z Baldinucciego (biografa Berniniego zamieszczony w książce Geniusze Rzymu)

Obiecując, że uzna wiele jego prac i godnie nagrodzi, Borromini dał się przekonać jego ofertom i obiecał kontynuować już wcześniej rozpoczęte prace w Bazylice Świętego Piotra (...) Zatem Bernini skłaniał się ku jego architekturze i pozostawił ją Borrominiemu i odgrywał rolę architekta przed papieżem i Świętym Piotrem, podczas, gdy naprawdę w tym czasie Bernini był bardzo nieoświecony w tej dziedzinie. Jednak skoro Borromini wykonywał prace budowlane podczas tego pontyfikatu tak dobrze Bernini wyciągał wynagrodzenia i pensje za prace budowlane zarówno przy Bazylice, jak i Pallazzo Barberini, jak również zapłaty za sporządzanie pomiarów. Nigdy nic nie dał Borrominiemu za jego prace przez tyle lat, poza dobrym słowem i wielkimi obietnicami. Widząc jak się go zwodzi i śmieje z niego Borromini całkowicie opuścił Berniniego mówiąc "Nie mam nic przeciwko temu , że to ona ma pieniądze, ale sprzeciwiam się, że cieszy się sławą mojej pracy".  (Geniusze Rzymu Bernini i i Borromini Jake Morrissey str. 96). To, że Bernini nie płacił nic Borrominiemu za jego pracę chyba jest przesadnym stwierdzeniem, bowiem to z własnych zasobów Borromini będzie finansował kolejne zlecenie.

Kościół Świętego Karola przy Czterech Fontannach

Widząc, że cały spendor związany z budową Konfesji oraz Pallazzo Barberini i tak spada na Berniniego Francesco nie wytrzymuje i rzuca pracę. Jest to szalenie nierozsądne zachowanie, bowiem nie ma ani nazwiska, ani koneksji. Ale Borromini, widzi świat inaczej, nie taki jaki jest, a takim, jak chce go widzieć. Mając skromne oszczędności z zarobionych przy wcześniejszych zleceniach pieniędzy decyduje się podjąć budowy kościoła Świętego Karola przy Czterech Fontannach bez wynagrodzenia.  Będzie to jego jedyne, całkowicie samodzielne od początku do końca zlecenie. Świątynią ufundowaną przez Barberinich zarządza zakon trynitarian bosych. Tak szczodrobliwi dotychczas Barberini w tym przypadku nie okazali się hojnością, stąd fundusze przeznaczone na jego budowę i wystrój były niezwykle skromne. Francesco liczy, że w końcu będzie mógł pokazać, co potrafi. Odtąd będzie nazywany mistrzem małej działki, bo niemal wszystkie budowane przez niego świątynie będą musiały zmieścić się na małej przestrzeni. Kościół Św. Karola przy Czterech Fontannach jest tak wciśnięty pomiędzy uliczkę, a kolejną budowlę, że trudno objąć go aparatem. Pomysły Francesco są oryginalne i świeże, te obłe kształty i falujące linie będące w kontrze do klasycystycznej zabudowy nie przez wszystkich zostaną docenione, ale pojawią się pierwsi zwolennicy i posypią się kolejne zlecenia. Budowla została zaprojektowana na planie owalnym, (co nie dziwi, w przypadku Borrominiego, który nie cierpi ostrych kształtów), pokryta elipsoidalną kopułą, a wymuszone brakiem funduszy białe ściany i biel kopuły dały świątyni lepsze doświetlenie. Światło przedostające się przez znajdujące się pod rantem kopuły okna oraz latarnię znajdującą się na jej szczycie doskonale odbijało się w białym wykończeniu świątyni. Odtąd biel zostanie ulubionym kolorem Francesco. Kościół sprawia wrażenie skromnego, zwłaszcza, że jego jedyną ozdobą zostaje obraz ołtarzowy poświęcony jego patronowi Karolowi Boromeuszowi.

Szczególnie ciekawie prezentuje się kopuła, w której ośmiokąty, sześciokąty i krzyże od większych po mniejsze tworzą coś w rodzaju plastra miodu, jej pomysł to optyczna sztuczka, która sprawia, że kopuła wydaje się wyższa niż jest w rzeczywistości. Nie można od niej oderwać wzroku. Prostota, pomysłowość, przemyślenie każdego detalu, falujące formy wszystko to sprawia, że świątynia jest jedyną w swoim rodzaju.  Zleceniodawca przywódca zakonu trynitarian bosych jest zadowolony, dostał dostojnie wyglądającą świątynię, skromną, a jednocześnie majestatyczną i w dodatku za darmo. 

Obok zdjęcie kopuły ze strony. 

Moje zdjęcie nie oddaje piękna tej konstrukcji. 

Borromini zyskuje nowe zlecenia. Po śmierci Urbana VIII nadarza się w końcu okazja, aby odpłacić Berniniemu za doznane od niego krzywdy.  Zwłaszcza, iż na papieskim tronie zasiada Innocenty X, który chce pozbyć się ludzi swego poprzednika. Wykorzystuje krążące od dawna pogłoski o pęknięciu w konstrukcji budowli i oskarża rywala o błędne obliczenia w budowie wież przy fasadzie Bazyliki Świętego Piotra. Oskarżony o zaniedbania i ryzyko zawalenia wieży a także pozwany o zapłatę odszkodowania Bernini chwilowo schodzi z placu boju, jednak jak to Bernini trafia wprost do kaplicy Cornaro w Santa Maria della Victoria, gdzie stworzy jedną z najwspanialszych Ekstaz w swoim dorobku, będzie to Ekstaza Świętej Teresy.  Tymczasem  Innocenty X zleca Borrominiemu przebudowę Bazyliki Świętego Jana na Lateranie oraz kontynuowanie prac przy Bazylice Świętego Piotra.  

Zanim Francesco przyjmie zlecenie dokończenia Kościoła Świętej Agnieszki z Agone na Piazza Navona jego pomysł budowy fontanny czterech rzek zostaje przejęty przez Berniniego. Papież postanowił przekształcić Piazza Navona (przy którym stoi Pałac rodziny Pamphili) w miejsce bardziej reprezentacyjne. Planuje postawienie na środku Placu zamiast stojącego (w miejscu dzisiejszej fontanny del Moro) koryta z wodą dla koni i osłów fontanny. Borromini  dla uczczenia rzek nowo odkrytego świata (reprezentujących jego cztery kontynenty) zaproponował fontannę czterech rzek. Pomysł spodobał się papieżowi i ogłosił konkurs na projekt fontanny. Do konkursu nie dopuszczono Berniniego, którego papież zaliczał do protegowanych swego poprzednika. Złożono kilka projektów, jednak papież nie podjął wiążącej decyzji. Wówczas przyjaciele Berniniego poprosili go o sporządzenie modelu fontanny, który postawili w apartamentach odwiedzanych przez Innocentego X. Model fontanny tak zachwycił papieża, że mimo niechęci do Berniniego właśnie jemu zlecił wykonanie fontanny. 

Borromini był rozgoryczony, że jego pomysł będzie realizował  największy rywal. 

Tymczasem on został poproszony o dokończenie budowy Kościoła Świętej Agnieszki z Agone po stwierdzeniu szeregu błędów w pomysłach realizujący ją braci Rainaldich. I znów na małej działce architekt dokonuje cudów. Poprawia projekt, rozbiera część zbudowanej już fasady, rozciąga ją do przylegających budynków, cofa budowlę, nadając jej wklęsłą formę. Podnosi kopułę. Czyni harmonijną całość o dostojnym wyglądzie i falującym kształcie. Kościół Świętej Agnieszki miał szansę być najlepszym z dzieł Francesco,  niestety, po śmierci jego zleceniodawcy Innocentego X Borromini opuszcza plac budowy (bądź, wg innej wersji zostaje zwolniony). Budowę kończy kilku kolejnych projektantów i budowniczych; między innymi Carlo Rainaldi, który zmienia projekt wież Borrominiego oraz jego największy rywal Bernini, który tworzy przeróbki fasady. Ale tak, jak Baldachim w Bazylice Świętego Piotra w pamięci potomnych jest baldachimem Berniniego, tak Kościół Świętej Agnieszki z Agone jest kościołem stworzonym przez Borrominiego.

Kościół Świętej Agnieszki z Agone na Piazza Navona

I chociaż Francesco pracował przy wielu zleceniach i stworzył wiele nowatorskich rozwiązań (w tym perspektywa zastosowana w Pallazo Spada) najważniejszym jego zleceniem pozostał kościół świętego Karola przy Czterech Fontannach, jedyny od początku do końca wykonany według jego pomysłu.