Sąd ostateczny Memlinga – czyli kto komu „buchnął” obraz?

fragment obrazu Sąd Ostateczny Hansa Memlinga

O ile wiele osób słyszało o Damie z łasiczką Leonardo da Vinci znajdującej się w krakowskich zbiorach, o tyle Hans Memling wydaje się twórcą mało znanym i nierozpoznawalnym. Tymczasem jego Sąd Ostateczny uważany jest obok wspomnianej Damy z łasiczką za drugie najcenniejsze w polskich zbiorach dzieło dawnego malarstwa zachodnioeuropejskiego. 

Skąd Memling znalazł się w Polsce i dzięki jakim zrządzeniom losu nadal się tutaj znajduje.

Jest rok 1446 r. w londyńskiej filii Banku Medicich pracuje cieszący się zaufaniem mocodawców trzydziestoletni Angelo di Jacopo Tani. Cztery lata później, po przyjeździe do Brugii otrzymuje odpowiedzialne zadanie - realizację dużej pożyczki dla księcia Burgundii. Pięć lat później zostaje oficjalnym przedstawicielem Banku Medicich na Niderlandy. W tym czasie jego podwładny Tommaso Portinari w liście do brata żali się na brak zaufania ze strony Medyceuszy, którzy udzielają posłuchu wyłącznie Taniemu. (jak pisze on woli żyć skromnie, niż pędzić życie pod rozkazami nieprzychylnego mu Angela*). Łaska pańska na pstrym koniu jeździ i dziesięć lat później (jest rok 1465) to właśnie Portinari otrzymuje kierownictwo brugijskiej placówki. 

Tani jest rozgoryczony. Niedawno się ożenił z osiemnastoletnią panną Katarzyną Tangali, (sam ma lat pięćdziesiąt), nadszedł czas odcinania kuponów, tymczasem sprawuje podrzędne stanowisko pod kierownictwem byłego podwładnego. W akcie swoistej zemsty zamawia tryptyk przedstawiający scenę Sądu Ostatecznego. Będzie to jego oskarżenie pod adresem rywala, nie mogąc już liczyć na sprawiedliwość ziemską pociesza się nadzieją na sprawiedliwość pozaziemską, gdzie jego krzywdy zostaną wynagrodzone, a rywal osądzony. 

Jest kwiecień 1473 r. trwa wojna angielsko-hanzeatycka. Sprzymierzony związek miast (do którego należał także Gdańsk) hanzeatyckich, które popierały się na polu ekonomicznym utrudniał, w sposób nie zawsze pokojowy, pracę kupcom nienależącym do związku. Kiedy gdański kaper (usankcjonowany prawnie pirat) Paweł Benecke, kierujący karawelą Piotr z Gdańska, zauważa wielki galeon płynący pod neutralną flagą Burgundii kierujący się w stronę angielskiego brzegu atakuje go, wietrząc w tym świetny interes. Na pokładzie znajdują się należące w większości do Portinariego tkaniny, płótna, skóry, jedwabnie obicia przetykane złotem, kosztowności i ałun*. Znajduje się tam ponadto niezwykłej urody obraz, tryptyk (rozmiarów 242 na 180 i 242 na 90 (x 2) centymetrów) zamówiony przez Angelo di Jacopo Tani. Łupy zostają rozdzielone pomiędzy Pawła Benecke, jego załogę oraz trzech współwłaścicieli statku, natomiast obraz Sąd Ostateczny ofiarowany do kościoła Marii Panny w Gdańsku. Zawisł tam w kaplicy Świętego Jerzego na długie lata. 

Oczywiście zabór mienia nie pozostał bez echa. Interweniowali w sprawie zwrotu łupów władca Burgundii, przedstawiciel Portinariego, poseł księcia Burgundii, legat papieski, ba nawet papież Sykstus IV. Proszono, grożono, wyklinano i potępiano. A obraz, który zawisł w jednej z największych wówczas europejskich świątyń zyskiwał coraz większe uznanie gdańszczan. W przeciągu kolejnych stuleci tryptyk wzbudzał zainteresowanie koronowanych głów przejawiające się propozycjami nabycia, próbami wyłudzenia czy konfiskaty. Obrazem zainteresowany był Cesarz Rudolf II (proponujący odkupienie obrazu) oraz car Piotr Wielki (zlecający pozyskanie obrazu w drodze kontrybucji). Bezskutecznie.

No i nastał rok 1807. Po zajęciu Gdańska przez armię napoleońską wkracza na teren miasta baron Vivant Denon, dyrektor Muzeum Napoleona. Dziś jego nazwiskiem nazwano jedną z części Muzeum Luwru. Rutkowski w swych Paryskich ulicach niezbyt pochlebnie wyraża się o podróżniku, archeologu, egiptologu. No cóż, czynił on to, co czyniło wielu przed nim i wielu po nim, ograbiał z dzieł sztuki ziemie podbite, aby wzbogacić zbiory mocodawcy i unieśmiertelnić własne imię. 

Możemy mieć za złe Denonowi, iż Sąd Ostateczny został na jego polecenie odtransportowany do Paryża i tam umieszczony w salach Luwru. Tyle, że gdyby nie grabież dokonana prawie 350 lat wcześniej przez gdańskiego pirata obraz nie znalazłby się w kościele Marii Panny. Po upadku Napoleona w 1815 r. obraz trafia w ramach rewindykacji skonfiskowanych dzieł sztuki na wystawę do Berlina. Po długich negocjacjach i próbach przehandlowanie tryptyku min. za kopię Madonny Sykstyńskiej Rafaela oraz propozycję ufundowania nowego ołtarza Sąd Ostateczny powraca do Kościoła Mariackiego w Gdańsku. Wisi tam spokojnie przez ponad sto lat.

Ponownie zostaje zrabowany przez hitlerowskich najeźdźców w czasie II wojny światowej i ukryty w górach Rohn w Turyngii. Następnie przejęty przez Armię Radziecką w 1956 r. zostaje zwrócony Polsce. Widocznie radzieckie władze nie były tak zafascynowane obrazem, jak Piotr Wielki, dzięki czemu dziś stanowi on od ponad sześćdziesięciu lat największy skarb Muzeum Narodowego w Gdańsku, gdzie jest przechowywany od czasu powrotu do kraju. W kościele Mariackim znajduje się jego kopia. 

Co ciekawe przez lata nie było znane nazwisko jego twórcy. Dzieło przypisywano braciom Van Eyckom, Rogerowi Van Weydenowi, że nie wspomnę innych pomniejszych nazwisk padających przez lata w dyskusjach i sporach dotyczących autorstwa dzieła. 

Co ma w sobie Sąd Ostateczny, że wzbudził takie zainteresowanie. O tym, w kolejnym wpisie.

* cytaty z opracowania  Hans Memling Sąd Ostateczny Michał Walicki Auguria Oficyna Wydawnicza 1990 r. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe Warszawa (otrzymanego na pamiątkę z poprzedniego miejsca pracy). 

Wywiad z samą sobą Oriana Fallaci

Wydawnictwo Cyklady rok. 2005 str.169

Idąc za ciosem po przeczytaniu Kapelusza całego w czereśniach zakupiłam kolejną książkę Oriany, niewiele wiedząc czego się po niej spodziewać. Albo raczej spodziewając się po niej czegoś zupełnie innego, niż tam znalazłam.

Już przebrnięcie przez Przedmowę/ wstęp było doświadczeniem niezwykle trudnym. Oriana dedykuje swoje książki wszystkim tym, którzy zginęli zamordowani przez islamskich terrorystów/morderców nie pomijając szczegółów ostatnich chwil życia i tortur, jakim ofiary zostały poddane. Rozumiem intencję; tak obrazowe przedstawienie kaźni wywiera skutek, ale … no właśnie, jest cholernie trudne do przebrnięcia i choć później tych obrazów jest w tekście nieco mniej, to i tak lektura momentami bywa trudna. Wiem, że odwracanie głowy i zamykanie oczu nie sprawi, że zjawisko zniknie, ale rozumiem osoby, które w literaturze szukają czegoś innego, nawet, jeśli to coś nie maluje świata, takim jakim jest. Ja w każdym razie uświadomiłam sobie, iż błędem z mojej strony było myślenie, że żyjemy w świecie cywilizowanym, a średniowiecze to przeszłość, do której nie ma powrotu. Tak, jak błędem jest myślenie, że jesteśmy w przededniu wojny,  bo ona trwa już od kilkunastu lat. Na pytanie jak walczyć z wrogiem Oriana przyznaje, iż nie wie, ale na pewno nie można udawać, że go nie ma, nie wolno też ignorować problemu, bo to doprowadzi do powolnego godzenia się na zagładę naszej cywilizacji.

Autorka pisze książkę z pełną świadomością odchodzenia, co może także rzutuje na jej widzenie świata. W każdym razie to co pisze ma dość pesymistyczny wydźwięk, mimo, iż puentuje wywiad deklaracją „Żarliwie kocham Życie […] jestem absolutnie pewna, że życie jest piękne, nawet, kiedy jest straszne, że narodziny to cud nad cudami, że życie jest najpiękniejszym z darów. Nawet, jeśli to dar bardzo trudny, bardzo uciążliwy.” (Str. 168). W tym momencie przypomina mi się Vito Corleone, który żegna świat doczesny słowami Życie jest takie piękne. 

Oriana występuje w dwóch rolach; pytającej i odpowiadającej. Jako zadająca pytania próbuje łagodzić ostrość sądów odpowiadającej, jest bardziej zdystansowana do przedmiotu rozmowy w przeciwieństwie do niezwykle emocjonalnie wypowiadającej się bohaterki wywiadu. 

Wywiad jest rozmową na temat sytuacji politycznej Europy i świata sprzed 13 lat. Z tym, że Europa przybiera nazwę Eurabii, tworu, który zatracił swą kulturową odrębność i który stał się zakładnikiem islamistów terrorystów. Bo Europę zżera nowotwór, nazywany Obcym, który podobnie, jak choroba (która toczy pisarkę) rozlewa się na coraz większe obszary (organizmu) kontynentu. 

Genezy toczącej się wojny upatruje dużo wcześniej, ale cezurą, która podzieliła świat na wczorajszy i dzisiejszy jest 11 września. 

Każda ludzka istota (niezależnie od rasy, religii czy przekonań politycznych) jest zdolna do wszystkiego (tu – do bezbrzeżnego okrucieństwa) podkreśla autorka. 

Oriana opowiada o włoskiej polityce, o najbardziej wpływowych ludziach II połowy XX wieku; o Bushu, Bin Ladenie, Papieżu Janu Pawłe II, Saddamie Husajnie czy Chomeinim. Opowiada o braku wielkich osobowości naszych czasów. O wielu swych bohaterach pisze bardzo krytycznie,  co nie przeszkadza jej docenić zalety politycznych przeciwników, czy ludzi, których nie darzy szacunkiem. Sporo pisze o rozczarowaniu polityką Unii Europejskiej, politycznej poprawności i pułapkach demokracji.

… przez równość demokracja rozumie równość wobec prawa, która wywodzi się z uświęconej zasady „Prawo jest jednakowe dla Wszystkich.” Nie równość umysłów i sumień, równość wartości i zasług. Nie równość zasług osoby inteligentnej i osoby głupiej, równość osoby prawej i osoby nieuczciwej. Taki rodzaj równości nie istnieje. […] Bieda w tym, że demokracja pomaga głupim i pysznym zaprzeczać tej prawdzie, owej oczywistości. Pomaga im poprzez wybory, w których głosy się liczy, a nie waży, czyli zawierza się ilości, nie jakości. Pomaga im swoją retoryką, demagogią i populizmem. W rezultacie każdy nicpoń albo niedołęga może kandydować i zostać wybranym. Może nawet zwyciężyć ogromną przewagą głosów. (str. 57)

Mówi też o pułapkach liberalizmu, który sprawia, iż w imię jego zasad pozwala się na tolerowanie zła w obawie przed posądzeniem o naruszenie tejże zasady liberalizmu. 

Oriana to przede wszystkim dziennikarka, obserwatorka historii, choć, jak sama pisze;

Według mnie dziennikarstwo niemal nigdy nie odzwierciedlało platońskiej idei tego rzemiosła, nie było w stanie sprostać wyobrażeniu, które sobie wytworzyłam. I chociaż poświęciłam mu większą część życia, chociaż jemu zawdzięczam, to, że żyłam w samym sercu Historii mojej epoki, czuję się bardziej sobą w samotności pisarza. Nieprzypadkowo najszczęśliwsze lata przeżyłam nie wtedy, kiedy kręciłam się po świecie i pisałam do gazet, lecz wtedy, kiedy przebywałam sama z sobą i pisałam powieści. (Str. 11) 

Kiedy mocno chora wywiesza narodową flagę narodową (włoską) Proszę spojrzeć, czy nie jest piękna? Jeśli ktokolwiek ją ruszy, poślę mu kulkę z dubeltówki. Ech! Chociaż moje Włochy to Włochy wyimaginowane, Włochy nieistniejące, które istniały być może jedynie podczas Risorgimento, biada, jeśli ktoś zrani moją patriotyczną dumę. (Str. 19) to widzę moją biało-czerwoną stojącą na parapecie od kilku miesięcy. 

Kiedy pisze o wyborcach, którzy dokonali niemądrych wyborów uczucie pogardy miesza się z litością, czy to ich wina, że zostali oszukani przebiegłością, populizmem, prostactwem startujących w wyborach. 

Wiele opinii Oriany można przenieść na rodzimy grunt. Choć Oriana pisze bardzo krytycznie o lewicy, pisze także …. nigdy nie potrafiłabym się sprzymierzyć z drużyną futbolową, która nosi imię Prawicy. Nigdy nie potrafiłabym także sprzymierzyć się z tymi pobożnymi duszyczkami, które wierzą, że rozwiążą problem rozdając jałmużnę, oddając się dziełu miłosierdzia ….. Jej sądy można odnieść równie dobrze do innych formacji politycznych, bo niemal wszyscy są identyczni. Począwszy od tych, którzy kwestionując Historię, a wręcz żądając napisania jej na nowo, mieszają młodym w głowach swoimi bajeczkami. (Str. 75) 

poprzez tych, dla których;

Pranie mózgu, które funduje ludziom, wmawiając im, że kto nie gra w jej drużynie futbolowej, jest kretynem, a nawet dinozaurem, reakcjonistą, istotą godną pogardy i skazaną na Piekło.( Str. 79) 

I chociaż nie wszystkie poglądy Oriany podzielam to pod poniższymi stwierdzeniami podpiszę się obiema rękoma.

Poza pięknem i zdobyczami Nauki nie znajduję w otaczającym mnie świecie niczego, co by mi się podobało. Nie podoba mi się nawet wyobrażenie o rewolucji, jakie ma ten świat. Rewolucja to nie gilotyna na placu Zgody. To nie zdobycie Pałacu Zimowego w Petersburgu. To nie gwałtowny i brutalny przewrót, który niszczy albo obala, tak że kiedy wszystko jest już zburzone albo obalone, pozostający na placu boju dziedziczą ruiny. […] Rewolucja jest dla mnie cierpliwością, rozwagą. Jest bezkrwawą metamorfozą gąsienicy, która nie wyrządza nikomu zła, nikomu, nawet samej sobie, i zmienia się w motyla. I unosi się w górę. (str. 159)

Brzmi to ogromnie idealistycznie i … naiwnie. Ale i ja tak to odczuwam.

A jedyną ideą, co do której nigdy nie zmieniła zdania - jest Wolność… rozważna ... nie będąca nieograniczoną swobodą, rozpasaniem, przemocą, czy egoizmem (Str. 159)

Wtedy O powojennym Krakowie Joanna Olczak – Ronikier

Pierwsze powojenne lata w Krakowie widziane z perspektywy kilkuletniego dziecka to efekt żmudnej analizy pozostawionych przez matkę Hanną Mortkowicz-Olczak i babkę Janinę Mortkowiczową umów, notatek, listów i dokumentów. 

Autorka - wychowana w rodzinie z literackimi tradycjami (dziadek - założyciel przedsiębiorstwa wydawniczo - księgarskiego Mortkowiczów, babcia – pisarka i tłumaczka literatury dziecięcej i mama – poetka i pisarka) obracała się w kręgach poetów, pisarzy i wydawców. Przeszłość opisała tak, jak ją zapamiętała starając się oddzielić zdobytą później wiedzę od tego, co dziecku wydawało się najistotniejsze. Trudno jednak pozbyć się bagażu doświadczeń lat późniejszych. Pani Joanna musiała też dyscyplinować siebie sprzed lat, aby historia nie zamieniła się w niekończącą się opowieść dziecka, które kreowało sobie świat równoległy oglądając jedynie to, co chciało oglądać (świat ciastek z różową pianką, zabaw z przyjacielem, cyrkowych przedstawień, zakradania się na jabłka do ogrodu Mehoffera). 

Mała Joasia od grudnia 1942 r. do początku czerwca 1945 r. przebywała u sióstr niepokalanek żyjąc w przeświadczeniu, iż nie ma już rodziny. Na swój dziecięcy sposób pogodziła się z tym. Kiedy została niespodziewanie dla siebie odnaleziona przez mamę i zabrana do prowizorycznego mieszkania w Krakowie próbowała ukarać najbliższych za lata rozłąki; samotności, strachu, niepewności. Dlatego też sprawiała matce i babci spore kłopoty wychowawcze rekompensując sobie lata wojennej tułaczki. 

Najwcześniejsze wspomnienia mieszkania znajdującego się na ulicy Krupniczej w Domu Literatów to wspomnienia wspólnej stołówki, pokoju mającego służyć zarówno za sypialnię, salon i miejsce pracy, łazienki z prowizoryczną kuchenką, zabaw odbywanych między trzepakiem a śmietnikiem, diabelskiego młyna, toczenia metalowej obręczy po bruku, wspólnych spacerów po plantach ze Staffem, szaleństw na wrotkach i dziecięcych przyjaźni, które nie przetrwały próby czasu.

Sporo miejsca poświęca ludziom, wspomnieniu tych, którzy w jakiś sposób przecięli drogę życia rodziny Mortkowiczów, tych, o których dziś mało kto pamięta.  

Ani przybysz, ani przechodzień. Może właśnie o to chodzi. By temat Żydzi nie powodował albo ataków, albo usprawiedliwień, w najlepszym razie zażenowania, ściszania tonu, jakby się mówiło o czymś nieprzyzwoitym. By Polska nie była widziana wyłącznie, jako miejsce zbrodni, żydowskie cmentarzysko, przypadkowe miejsce postoju, ale także jako wspólny dom, budowany wspólnym wysiłkiem. By doceniony został ogromny wkład Żydów w polską kulturę materialną i intelektualną. By nie zginęli z polskiej pamięci „prawi synowie tej ziemi”. Altenbergowie, którzy w czasach niewoli, we Lwowie, wydawali w ozdobnej edycji Pana Tadeusza, z ilustracjami Andriollego, i ryciny Grottgera. Napoleon Telz z Krakowa, przyjaciel i edytor młodopolskich artystów. Maurycy Fajans, który parostatkami woził pokolenia warszawiaków po Wiśle. (str.148)

Chęć utrwalenia tamtych powojennych miesięcy miesza się z chęcią opisywania kolorów, zapachów, smaków, radości dziecka z odkrywania uroków świata, który dorosłym jawi się w pozbawionej kolorów i smaków tonacji. 

Pisze o pierwszych wydawanych przez reaktywowane przez mamę i babcię wydawnictwo utworach; norwidiana odnalezione cudem w zburzonej kamienicy przy Mazowieckiej w Warszawie, wiersze Leśmiana, utwory i przedmowy Staffa. 

Niezwykle ciekawe są fragmenty korespondencji, jakie prowadziły matka z babką. Mnie przypadła do gustu opowieść matki o wizycie w Stanach. 

Biegałam po muzeach i galeriach artystycznych, by odrobić lata rozłąki ze sztuką.- We wtorek rano umówiłam się z Halą Sterling w Metropolitan Museum - po prostu cuda […] – byłam w kilku galeriach prywatnych, gdzie oko po prostu bieleje na widok Renoirów i Utrilów […] Pojechałam na cudowną wystawę iluminacji średniowiecznych w Morgans Library […] 

- W Waszyngtonie jestem od wtorku [..] Dziś rano z Miłoszami w pięknej rezydencji Washingtona Mount Vernon, potem w Mellons Gallery - prywatna galeria pełna arcydzieł… takich Rembrandtów, El Greców, impresjonistów dawno nie widziałam. 

- Więcej chodzę do muzeów niż do sklepów, cóż to za cuda i co za męka właściwie - bo nie można objąć, ani zapamiętać wszystkiego… Kupuję reprodukcje, pocztówki, będzie co oglądać… w domu. (str. 272-273)

Mogłabym napisać o moich wakacyjnych wizytach; w Białymstoku – muzeum w ratuszu z ciekawą kolekcją młodopolskich malarzy, szczególnie zapamiętanym autoportretem Witkacego a także wystawa fotografii Ludzie Litwy Antanasa Sutkusa, w Opolu – Muzeum Śląska Opolskiego – wspaniała kolekcja porcelany, ciekawe zbiory farmaceutyczne oraz galeria malarstwa polskiego z przełomu wieków XIX i XX, w Sopocie – wystawa Jana Ciąglińskiego – polskiego impresjonisty, niezwykła kolekcja Fleur de Paris z cudownymi obrazami Nathana Grunsweigh. Ach i kiedy ja zdołam o nich napisać. Tyle, że ja mam do dyspozycji jeszcze aparat robiący zdjęcia, co trochę ułatwia sprawę. 

Ale wracając do książki; tego typu wspomnieniowo - refleksyjne pisanie wywołuje podobne do odczuć pani Hanny odczucia; nie sposób zapamiętać wszystkiego, ile przewija się tutaj osób, które tak bardzo chciałoby się zapamiętać, aby uczynić zadość idei lektury, ile historii wartych zapamiętania.

Dziś, kiedy od przeczytania minął ponad miesiąc w pamięci zostały okruchy. Jednym z nich jest historia Walusia, towarzysza dziecięcych zabaw autorki i współczytelnika wszystkiego co wpadło w ręce; od gazet, satyrycznych rysunków, felietonów po książki, co najmniej jednej dziennie. Jakże te obrazy czytających dzieciaków mnie rozczulają. Waluś po wyjeździe z rodzicami do Brazylii listownie pyta swą przyjaciółkę, co czyta i czy lubi Wiktora Hugo. I może dzięki wspomnieniu Hugo Waluś przetrwał w mej pamięci. 

Inną zapamiętaną historią jest ta o odnalezionej i uratowanej przed zniszczeniem dziecięcej korespondencji. Wywłaszczony majątek ziemski w Nagłowicach przekazany po wojnie na potrzeby Związku Literatów odwiedziła autorka z babcią. Tutaj w poszukiwaniu książek trafiły na strych, gdzie walały się sterty papierów; dziewiętnastowieczne czasopisma, urzędowe dokumenty, pudła pełne fotografii, listy. 

Olśnieniem stały się wielobarwne motyle, które wyfrunęły z którejś teki- małe koperty i złożone na pół stroniczki, zapisane dziecięcym pismem. Dziś nie ma już takich delikatnych kolorów, jak tamte. Lawendowy, bladoniebieski, cytrynowy, seledynowy, herbaciany, lilaróż. Na cieniuśkich, jedwabistych arkuszach papieru listowego dla dzieci, produkowanego na zamówienie w najlepszych firmach świata, widniały znaki wodne; herby oraz inicjały właściciela. W tło wtopione były widoczki miast: Paryż, Berlin, Wiedeń, Londyn. Czasem sceny rodzajowe jak z holenderskich kafelków, girlandy z kwiatów, obrazki z bajek La Fontaine`a. W życiu nie widziałam nic równie pięknego. (str. 125).

Korespondencja została zwrócona wywłaszczonej z Pałacu rodzinie Radziwiłłów, jednakże chłodna reakcja arystokratycznej damy mocno rozczarowała małą Joasię. 

Wtedy O powojennym Krakowie to kolejna książka Joanny Olczak – Ronikier którą warto przeczytać. 

Zaletą książki są zamieszczane na jej kartach fotografie; ludzi, miejsc, dokumentów a także indeks nazwisk. Bardzo sobie cenię te wydania, w których znajdują się indeksy, o ile łatwiej jest potem odszukać interesujący fragment.

Ze zdumieniem oglądałam fotografię tramwaju na Floriańskiej