Barbarzyńca w ogrodzie Zbigniew Herbert

Wydawnictwo Czytelnik 1964 r., 265 stron

Tylko takie miasta są coś warte, w których można się zgubić (str.101).

Po lekturze Mistrza z Delf moje oczekiwania w stosunku do prozy Herberta były wysokie. Myślę, że rozpoczęcie znajomości od książki, która oczarowała niesie ryzyko rozczarowania na przyszłość.
Barbarzyńca w ogrodzie to zbiór esejów o podróży marzeń, jaką odbył autor ponad pół wieku temu; podróży geograficznej po Francji i Włoszech i podróży historycznej po epokach i stylach. I znowu podobnie, jak w Mistrzu z Delf książkę cechuje duża różnorodność opowiadanych historii; wędrujemy z autorem od jaskini w Lascaux, poprzez ruiny w Paestrum, pola Arles, katedrę w Orvieto, muzea i świątynie w Sienie, Chartres aż do małych rozsianych wokół Paryża miasteczek, od czasów prehistorycznych, poprzez średniowiecze, renesans po współczesność. Z pozoru brakuje tu klucza, który spajałby opowiadane historie. Raz poznajemy historię odwiedzanego miejsca, innym razem szukamy świadków, którzy mogliby nam coś opowiedzieć o Van Goghu, za chwilę odwiedzamy gotycką katedrę, wysłuchujemy mowy obrończej w sprawie zakonu Templariuszy, aby zaraz zachwycać się obrazami ukochanego malarza (Piero della Francesca). A wszystko to przeplatane wizytami w jadłodajniach, degustacjami wina oraz obserwacją otoczenia.

Gdyby ktoś chciał potraktować Barbarzyńcę w ogrodzie, jak przewodnik będzie zawiedziony, bowiem Herbert nie wytycza szlaków zwiedzania, nie wskazuje, co trzeba obejrzeć, a co można sobie podarować, to przecież zależy od indywidualnych preferencji. Autor podkreśla, iż znajomość z miejscem powinno się rozpocząć od przysłowiowego pójścia tam, gdzie oczy/nogi poniosą, aby potem trafić do celu wędrówki.

Jeśli kogoś Bogowie uchronili od wycieczek, jeśli ma za mało pieniędzy lub za dużo charakteru, aby wynająć się przewodnikom, pierwsze godziny w nowym mieście należy poświecić na łażenie według zasady prosto, potem trzecia na lewo, znów prosto i trzecia w prawo (str. 71).

Wiele razy autor punktuje różnice pomiędzy włoskim, a francuskim podejściem do życia, kultury i sztuki, jak choćby w tak prozaicznej sprawie jak kulinaria.

Potrawa ta jak wiadomo (spagetti), podawana jest jako entree, stanowi więc wstęp do właściwego posiłku. Francuzi zaczynają od podniecających przystawek, Włosi postępują rozsądniej, zgodnie z naturą swojej wyśmienitej kuchni, która jest chłopska, solidna i pożywna. Filozofia gustu polega na tym, że naprzód należy zaspokoi głód,a potem dopiero myśleć o wrażeniach smakowych (str. 91).

Obok Maesta Duccia - obraz, który wywarł spore wrażenie na poecie źródło zdjęcia

Najbardziej podobał mi się rozdział "Kamień z katedry", w którym autor przy okazji wizyty w Chartres snuje rozważania dość nietypowe, rozważania dotyczące bardziej sfery materialnej, niż duchowej.

Może więc warto zamiast pisać o witrażach, które modulują światło i o tajemniczych chimerach, dumających nad otchłanią wieków, pomyśleć, jak ten kamień zawędrował tutaj w górę. A zatem o robotnikach-muratorach, kamieniarzach i architektach i nie o tym, co się działo w ich duszy, kiedy wznosili katedrę, ale jakich używali materiałów, narzędzi i sposobów, a także ile zarabiali. Zamiar skromny, jakby buchalter pisał o gotyku, ale średniowiecze uczy także skromności (str. 118).

Poznajemy więc zarówno sposób wydobywania budulca i jego transportu, umiejętności robotników, rolę pierwszych architektów, sposoby strzeżenia planów budowy, rodzaje podpisów budowniczych, a także nieoficjalnych sponsorów świątyń i rodzaje środka płatniczego. A wiedza ta mówi nam wiele o epoce, wiele więcej niż sama przepiękna katedra. Nawiasem mówiąc zachwytu nad gotykiem nie podzielali nasi przodkowie, styl ten przez wieki był nienawidzony i potępiany "wszędzie pełno okien, rozet i iglic, kamienie zdają się tak powycinane, jak karton; wszystko jest dziurawe, wszystko wisi w powietrzu" (str.118), tak cytował za jednym z nieprzyjaciół gotyku Herbert. A skutkiem tego potępienia było zniszczenie ogromnej ilości przepięknych świątyń. 
W buchalterii średniowiecznej obowiązywała romantyczna zasada mierzenia sił na zamiary. (Str. 119)

Zdziwiło mnie, iż te ogromne, masywne i "trwałe" budowle wznoszone były na tak kruchych fundamentach: jak brak fachowców-budowniczych, brak planów budowy, no i brak środków, co skutkowało dużą ilością katastrof budowlanych, z których najbardziej spektakularna miała miejsce w Beauvais, gdzie znajduje się najwyższa z gotyckich katedr w Europie.

Obok kopuła katedry w Sienie (nieszczególnie nieudana, jak pisze Herbert) źródło zdjęcia

Przy ogromnej erudycji autora zdziwiła mnie trafność obserwacji, kiedy czytam poniższe scenki, czuję się tak, jakbym właśnie siedziała na jednej z głównych uliczek któregokolwiek z włoskich miast i patrzyła na nie oczami autora.
Passeggiata. Jeśli powiem, że to jest spacer, nie wyjaśnię nic. W każdym włoskim mieście wieczór zapełnia tłum mieszkańców, przechadzających się godzinę, czy dwie, tam i z powrotem, po niewielkiej przestrzeni. Przypomina to próbę statystów w monstrualnej operze. Starsi demonstrują swoją żywotność i weryfikują dyplomy; Buona sera, dottore, Buona sera, avvocato. Dziewczęta i chłopcy chodzą osobno. Porozumiewają się tylko oczami, stąd oczy stają się duże i czarne i wyraziste; deklamują sonety miłosne, miotają płomienie, skarżą się, przeklinają. (Str.85)

Zjadłem dwie takie porcje i zamawiam trzecią. Właścicielka małej trattorii jest wyraźnie wzruszona. Mówi, że jestem gentile. Potem pyta o narodowość i dowiedziawszy się, że jestem polacco, woła z niekłamanym entuzjazmem: bravo! Wzywa też na świadka tego historycznego zdarzenia zaspanego męża i grubą córkę. Wszyscy oni stwierdzają, że Polacy są molto gentile e inteligenti. Jeszcze chwila, a będę musiał zatańczyć zbójnickiego i zaśpiewać arię z kurantem. (Str.85)

Nie mogło też zabraknąć uwag na temat turystów, którzy niczym stado baranów jadą bez przygotowania, zdają się na przewodników, a potem patrzą nic nie widząc.

Przewodnicy krzykliwie poganiają stada turystów. Spoceni farmerzy z dalekiego kraju filmują każdy kawałek muru, który wskazuje objaśniacz, i posłusznie wpadają w ekstazę dotykając kamieni sprzed wieków. Nie mają zupełnie czasu na oglądanie, tak bardzo pochłonięci są fabrykowaniem namiastek. Włochy zobaczą wtedy, gdy będą u siebie, kolorowe, ruchome obrazy, które nie będą w niczym odpowiadały rzeczywistości. Nikt nie ma ochoty studiować rzeczy bezpośrednio. Mechaniczne oko niezmordowanie płodzi cienkie jak błona wzruszenia. (str.99)


Obok Narodzenie Pierro della Francesca źródło zdjęcia
Niektóre ze esejów były dla mnie cięższe do przebrnięcia, inne czytałam z dużym zainteresowaniem. Zniechęcały mnie te, w których opowieść historyczna brała górę nad opowieściami o sztuce.
Książka zawiera sporo informacji dotyczących odwiedzonych przez pisarza miejsc, informacji, których trudno byłoby szukać w przewodnikach, poza informacjami z zakresu historii są tam też informacje na temat wyglądu świątyń, a ich opis jest tak bogaty, ze można tylko pozazdrościć autorowi bystrości spostrzeżeń i umiejętności opisu. Książka to też opis wrażeń, jakie na autorze wywarły obrazy Signorelliego, Duccia, Fra Angelico. I mimo, iż opisywanych miejsc (w większości) nie znam, podobnie, jak opisywanych obrazów to czytałam książkę z zainteresowaniem, no może troszkę zabrakło mi tu tej pasji, z jaką pisał Herbert o sztuce i świecie w pierwszej jego - czytanej przeze mnie książce.
Barbarzyńca w ogrodzie nie wywarł na mnie tak dużego wrażenia, jak Mistrz z Delf (ocena 6/6), co nie oznacza, jakobym miała zamiar się poddać.

Moja ocena 4,5/6
Znowu chochlik robi mi psikusa nie pozwalającego wyrównać wielkości czcionki :( Próbowałam przepisywać tekst dwukrotnie, ale poddaję się. Dzięki Lirael troszkę sobie poprawiłam wygląd wpisu.